Harari daga ayimmansa xawishsha ikkitinori budu sagallana agatto noonsa. Budu sagalla mereerinni Bashanqunna Badalatenni hattono Qamadete bulleenni qixxeessinanniri ‘’Uhaat’’ na ‘’Xufxuf’’ yinanni buddeeni afamanno. Qaamatto lainohunni ‘’Hilbet Mereh’’ woyi rosamino su’minni Shiqote woxe yine woshshinanniti roore yanna harerootu mininni ba’annokki qaamattooti.
Tini qaamatto “Uhaati”nni liinse intannita ikkitanna jajjabbu wosinnara, ayyaannatenna Sargete yannara balaxotenni shiqqanno sagallate dani mereerinni kullannite. Wolu ‘’Ax Mereh’’ ayirradu wosinira “Hilbet Merehi” dani qaamattooti. “Ax” Mereh yinanni qaamatto qixxeessinannihu “Hilbet Merehi” ledo labbannota ikkite heedheenni e’’ote deerrinni saadate miqicho “Qilxime” cancanne qoentenni worranni. Doorantinore maalu sagalla arrawonna shirre hattono dinnicha sholoollikkinni worrannita ikkasenniiti. Tini qaamatto baxxino coommille afidhino baxxitino Hareri sagaleeti. ‘’Aqlel Mereh’’ maalunni qixxeessinanni duume durishamete woxe ikkitanna “Uhaatinna Xufxufi” Ruuzetenni ledo intanni. “Aqlel Merehi” Hareri daga duuchu woyti sagalensa ikkiturono; Sargetenna ayyaannate yannara qixxeessinanni. “Dubba Merehi” baaqulunni qixxeessinanni qaamatto ikkitanna “Uhaatinni” yinannirinni intanni. “Saf Merehi” maalunni loonsanni woxii ikkitanna Uhaatinni intanni. Sargetenna ayyaannate yannara hattono wosinaho shiqinshanni.
Zuhuq:- Qamadete bulleenni baqqala dana kalaqate Siiqqo worre liinsihu gedensaanni shaashshine mixashshote gannanni timu suude afi’rinoha ikkanna loonsoonni woxi buurre qixxeessinanni.
Woqalim:- Daankoonni maala addi addi makmaanonni cuukkine seekkine hayishshine qixxeessine moolino bootu godowiri giddo eessine gurdinihu gedensaanni wiliiletenna giirate buwaninni ra’’anno woyi moolanno gede assine qixxeessinanniho. Tini budu sagale qomodote gede sunte agurrannita ikkitanna seeda yanna keeshshiisha dandiinanni sagalete danaati.
Hul Mereh:- Baadillichu Shaaninni qixxeessinanni sagale ikkitanna Uhaatinni woyi Xufxufinni intanni.
Mixad Xibs:- Murmurroonni maala mixashshote durinshe qixxeessinanni sagaleeti.
Coommado sagalla (Meshebaabir)
Hareri daga aleenni xawinsi sagallanni ledote Seliixete, qamadete bulleenni, shumburu bulleenni, babbaxxitino coommilleho horonsi’nanni makmaanonni hattono malawunna sukkaaretenni coommadda buskuutta loonsanni. Tini sagalla seeda yanna keeshsha dandiitannotenna hareri daga mininni hoongannikki sagalla ikkitanna hasiissanno yannara saga’late injiitinote. Baxxinohunni wosinu daanno woyte wole sagale qixxeessa hasiissukkinni qixxaabbinoti tini sagale shiqqanno. Qara qara coommadda buskuutta konni woroonni shiqqino.
Muxebbeq:- Shurumme xoxxiissinoonni Saliixe daaqino malawinni cu’ncum’mine loonsanni coommado sagaleeti.
Sebezeynaba:- Qamadete bullee aana sukkaare, kolishsho afuduuda buurunni liinse shiima waa worre liinsihu gedensaanni shiimaaadda assine murmurre Zaytetenni durinshanni; coommado buskuuteeti.
Buntur:- Qamadete bullee aana shiima sukkaare, kolishsho afuduudanna buuro karsiinse shiima waa worRe liinsihu gedensaanni manaado loome bikkinni qixxeessine Zaytetenni durinshanni. Aanteteno malawunni liinse shiqinshanni. Bunturi Ramadaani qoorrete yannara labbaahu maatenni huuccantino seemo maatera Caate sonkanni woyte mayaate maatewiinni qixxeessine sonkanni sagaleeti. Bunturi seeda yanna keeshsha dandiitanno coommado sagaleeti.
Bajaya:- Cancanantinota Shumburu bullee shiima yannara wayi giddo keeshshiinshihu gedensaanni duumo shunkurtanna Tuma , Baharo, Qaare, Kamooni, Maxine worre shiima shiimaadda assine qixxeessine Zaytetenni durinshanni coommille afidhinokki buskuuteeti.
Hureyba:- Waajjo bullee Zaytetenni, heelinni, qarafunninna maniidhino sukkaarenni liinsihu gedensaanni addi addi suudinni murmurre durinshanni, wo’munni wo’ma kukisete akata afidhino coommado buskuuteeti.
Budillaancho agatto
Hararete daga heeshshonsa, saga’lansa, loosunna amma’nonsa ledo amadantannoti addi addi budu agatto noonsa. Kuri agatto hiittenne yannara yaano; jilanna ayyaanna labbinori dagoomittete ikkitubbanna amanyoottara qixxeessinara dandiinanni. Xaphoomunni tini agatto kalaqamu amado noonsare adote, malawu, gummmate laalo, bununna labbinori gumaati. Shaetenna bunu akati noonsare iibbadonna qiidado agatto yine bandara dandiinanni.
Iibbado agatto
Hasher Qahiwa – Bunu aana waa Shaete makmaanonna shiima Maxine worre Sargete, ayyaannatenna wosinaho qixxeessinanni; hattono duuchanka woyte qixxeesira dandiinanni budu agattooti.
Quxxi qahwa – Bunu daronni qixxeessinanni shaete danaati. Hasher Qahwa gede waa shaete makmaanonna Maxine worre anganni. Anganni uduunnichono ikko shiqinshanni gari hasher Qahwa ledo lawannoho.
Dus Qahwa – Malawunni qixxeessinanni shae ikkitanna duucha woyte wosinaho shiqinshanni.
Qiidado agatto
Birze – Birze wayinni bulbulle qixxeessinanni budillaancho agattooti. Qixxeessinihu gedensaanni keeshshituro huffannohura malawo bilbullanni hee’nenni hakka woyintenni anganni.
Sherbat – Huuncinoonni loome wayinni, sukkaaretenni, Heeletenna woloota makmaano lende irde woyi wole ynammo aannoricho worre qixxeessinanni. Tenne budu
agatto xaginaatehono anganniha ikkanna angannihuno qixxeessinanni hee’nenniinti. Hareri meenti rosantino agatto ikkitinori mereerinni loomete huuncamme aana waanna sukkaare worre qixxeessinanni agattooti.
Dus Miyi – malawonna sukkaare wayinni bulbulle makmaano worre qixxeessinannita, Zayte lawanno suude afidhinota ikkitanna sargete yannara meyaate maatewiinni labbaahu maatewa massinanni budu agattooti. Aleenni xawinsiri budu agattonna sagalla roore anga ayyaannatenna addi addi dagoomittete ikkitubba yannara horonsi’nannire ikkiturono hasiishshinsa garinni duuchanka woyteno horonsira dandiinannireeti.
Uduunnenna Seesa
Hareri daga ayimmansa xawishsha ikkinori labballunna meentunnihu budu uduunninna seensanni amanyooti noonsa. Uddi’nanninna seensanni gari diru deera kaima assinoho. Labballu ooso lamalu diri geeshsha uddidhannohu Qolo( wo’ma labbanno uddanooti). Konni diri gedensaanni Islaamunnita woyi ‘’Gennaaf’’ yinannita waajjo bolaalenna Ingilizete dadho yinanni bolaalla uddidhanno. Lophitanni hadhanno woyte kayinni ‘’Gudur’’ yinanni uddano woyi waajjo Jelebiya uddidhe aleenni qolte Sadariya woyi Koote uddidhanno. Uminsa aana Imaam yinanni hocco xaaxidhanno. Budu garinni ko deerra iillitanno woyte wo’ma mancho ikkitino yaate.
Meentu udduunnenna uddiransa labballunnihuwiinni la’neemmo woyte addi addi kuulinni seesinohonna biifadoho yaa dandiinanni. Uddi’ransano seennu wedellimmansanni ‘’Gey Gennaaf’’ yinannita budu bolaale qodhanno. Tini budillaancho bolaale woriido ruukkado ikkite aliido halashshine gombannite. Wole Gey Gennaafi gobbaanni ‘’Axlaal’’ yinanni uddano uddi’ranno. Tenne uddano uddidhannori iddu, idayichonna Hareri amuwaati. Dirunni jawoo’mino amuwi ‘’Shi’’ashti Shelel’’ yinannita kolishsho uddano uddi’ranno.
Xey Irraz – Qaalu tiro kolishsho uddano yaate. Ikkollana baalanti kolishsho uddano konni su’minni diwoshshantanno. ‘’Xey Irraz’’ umise suude afidhinoha ikkanna tenne uddano uddidhannori mine assi’rinorinna dirunni jawoo’mino amuwaati. Xey Irrazi albaanna badheenni lame dana afidhinota ikkite kolishshunna duumu kuulinni loonsanni uddanooti. Hareri meenti tenne uddano uddi’re hagiirru noowa haranno; hakkiinni higanni hee’re doogo wi’la macciishshiro uddano soorri’rate minira higa diagarantannonsa. Hattenne uddano kolishsho raga qole uddi’re wi’la fula dandaanno.
Seesu uduunnne la’nummoro Hareri daga xawishsha ikkitinori addi addi dani seesu uduunni no. Kuri giddonni mittu ‘’Wuqri’’ yinanniha ikkanna loonsannihuno birrunniiti. Wuqri babbaxxino suudinni loonsanni goowaho wodhinanni seesaati. Wuqrinni seennu Kahifaya yinanni Quraana jeefisanno woyte wodhannoho. Mule assidhino meyaati ilta geeshsha wodha dandiitanno. Konni gobbaanni sargete mine ha’ranno woyteno seennu wodha dandaanno seesu uduunnichooti.
Qiddist Gezaheny
Bakkalcho Onkoleessa 11, 2014 M.D
