Sayinsummo lamalara albi bareedda qaaggooshshu barra ayirrinsoonni. Kuni bareeddate qaaggooshshi barri bareedda annuwinke assitino sharronni wirro afi’noonni qeelleeti. Adiwu olinni qeelaminohu Xaaliyanu 40 dirrara qixxaawo assi gedensaanni wirro Itophiya horrino. Bareedda Itophiyu qansooti rossinonte gede bareendetenni olu hayyonni assitino sharronni horraano qeelte gobbanke ayirrisiissino.
Itophiyu 81 diri albaanni Xaaliyaanu horre onte diro keeshshi yannara baandeerise woffi yeenna, ayirrinyiseno meexamihu ontu diri gedensaanni diinnase Faashiste Xaaliyaana sharramatenni wirro qeelle adhitinohu Dotteessa 27/1933M.Dra barrihunni 11:00 saate ikkanno hedora Moote Haylesillaase bareedda ejjeetto sharronninna kakkalamanni Xaaliyaanu baandeera dirrise Itophiyu baandeera bayi’riidi gashshootu mini hoowera suti yannaraati.
Hakko barrinni mootichu Addis Ababa e’’e Itophiyu baandeera sutasi woluno dhaggeeffachishannohu sa’u onte dirrara albaanni Dotteessa 27/1928M.Dra lawanno barinni Itophiya qasate gaade daynohu Xaaliyaanu olu hajajaanchi Jeneraal Baadooliyo, Addis Ababa e’’e bayi’riidi mootimmate gashshootu mine Xaaliyaanu baandeera sutino barra ikkasiiti. Xaaliyaanu Adiwu oli yannara qeelamihunni 40 diri gedensaanni yannaasicho olu uduunnenna yannaasincho olu hayyonni qajeeltino qodhaanosi roorenkanni dhuka kajjishi’re Itophiya sasu ragaanni horritu. Adiwu oli yannara noohunni woyyinokkiha olu uduunne amaddinoti Itophiyu Xaaliyaanu horraano bareendetenni sharrantu.
Hattenne yannara lowonta wolqissinori Awuroppu gobbuwa Ingilizenna Ferensaye Itophiyu olu uduunne hidhitannokki gede assatenni Xaaliyaanaho kaa’lansanni Itophiyu hojjisenni olanturono qeelle afi’ra didandiitinonkanni.
Horraano fantino olinni olu basera meessi olanto olsiissanni noori olu hajajaano rooriidi kakkalanteenna; olantono hadhote wiliilenna Horophilunni tunganni boombinni ganantino daafira roore anga kakkalanteenna gattinori heedhurono Xaaliyaanu yannate geeshshirano ikkiro qeelle adhite jajjabba quchumma qorqorte amaddurono Itophiyu bareedda baadiyyete qooxeessira noori kayinni gobbanke ayirrinye diinaho sayinse diuyneemmo yaatenni diina qasate sharro hanaffu.
Gobbanke Mooteno darame ha’rinowa hattenne yannara noohu mootimmuwate maamarira (League of Nations) ku’laato shiqishirono macciishshinosihu kayinni dino. Itophiyu ejjeetto kayinni barru barrunkunni Xaaliyanu horraano sharramatenni qeelle adhitanni daggu. Xaaliyaanu horraanonni qafaddanni angara haadhinohu olu uduunninni uminsa dhuka kaajjishidhanni roore baadiyyete qooxeessa horraanotenni wolassitanni daggu.
Mereeronkono layinkihu kalqete oli hanafama Itophiyaho dancha kaayyo ikki. Layinkihu kalqete oli hanafamita Xaaliyaanu Naazi Jermenete halamaancho ikki. Hattenne yanna Ingilizootu Xaaliyaanaho diina ikkite Itophiyaho halama hanaffu. Qodhotenni irkisse; Atse Haylesillaaseno darame marinowiinni Itophiya eanno gede kaa’litu.
Jeneraal Kaninghaaminni massagantannoti Ingilizete olanto Keeniyunni ka’e wodiidi ragaanni higge mereeri gobbara e’anna; Jeneraal Pilaatinni massagantanno olanto Sudaanetenni ka’e Asmara; hakkiinnino Aliyye ragaanni mereerima gobbanke qooxeessira higge millissu.
Albisaanchu Haylesillaasenni massagan tinotinna ejjeettuwanna Ingilizete amaalaano hanqaffinoti ‘’Gediyon’’ yaamantannoti olu kifile Sudaanetenni ka’e Omedilu widoonni sa’e Goojjaame tayisse hodhite mereerima gobbanke qooxeessa e’u.
Mereerimu Itophiyirano ejjeetto Xaaliyaanu horraano qassu.
Xaaliyaanu olanto qeelantanni hadhu. Base basente qeelantanni dagginoti lowontanni macciishshantanni hadhu. Gaadu hanafamihunni lame agana wo’minokki yanna giddo Xaaliyaano olanto Addis Ababa agurte fulate gadachantu.
Badheessa 28/1933M.Dra Jeneraalichu Kaninghaaminni massagantanno olanto Addis Ababa amaddu.
Ingilizootu, Itophiyu ejjeetto Addis Ababa e’anno gede hasidhinokkihura albisaancho Atse Haylesillaase Debre Maarqoosi mittu aganira keeshshanno gede assitu. Ikkollana ejjeettuwa assitanni noo sharronninna kalaqqino xiiwonni ejjeetto Addis Ababa hodhitanno gede Ingilizootu fajjitu. Atse Haylesillaaseno Addis Ababa eanno gede fajjitu. Atse Haylesillaaseno bayi’riidi mootimmate gashshootu mine Itophiyu baandeera suti.
Addis Ababa e’’eno; ‘’Tini macciishshitinanni huuro ane moote’ne albisaanchu Atse Haylesillaase huurooti. Annuwinke mundeensa dunte; miqichonsa hiiqqite kakkalante wolassite keeshshiishshino gobbanke lophote widira reekkate daafurreemmo yanna bi’renni hanaffinota ikkinohura diininke Xaaliyaanu gobbanke lossi’neemmokki gede assate hedonke soorrate agarroonnikki garinni ola faninonketa baali’ne affinoonni. Ninkeno dandaaminke garinni gargadhinummo gedensaanni kaa’lo xa’mi’rate mootimmuwate maamariwa baxillaano mootimmuwankewa marrummo; hakkiiiicho hasaanbanni keeshshinummo yannara Itophiyu ejjeetto bise’ne kayissine; diinaho anga uytinikkinni baandeera’ne eritine wortinikkinni; diinaho kadamme digalleemmo yatenni yannaasinchu olu uduunninni rooranno’nehu kakkachu diini Xaaliyaanu ledo bareendetenni olantinanni; Itophiyu Magani kaa’lanno’neta calla ammantine bareendetenni hashsha barra dubbohonna boobba bobbooddate olantinanni keeshshitine kuneeti xa la’inanninte gede sufino garinni ontu dirira assitinoonni sharro’ne, daafuri’nenna kakkalama’ne guma dandiitinoonni’’
Gobba’ya Itophiyu Daga!
Techo Itophiyu angase Maganu widira kayisse hagiirrunni guweenyase shiqishidhanno hagiirreseno oososera xawissanno barraati. Itophiyu ooso kaajjado hekkonna kadotenni fultino barranna ninkeno onte diro wo’ma babbadamme keeshshinoommohu ayirrinseemmo daganke ledo karsamate dandiinoommo barra ikkinohura kuni barri ayirradonna qulaawa barra ikke diru dirunkunni bayi’ra Itophiyu barra ikke qaagamannoho. Konni barrinnino baxxanno gobbansa wolaphora; mootensaranna baandeerinsa ayirrinyira annuwinsanni adhitino eeggo sayisse aa giwate kakkalante mundeensa duntinore; miqichonsa hiiqqantino bareeddanke qaangeemmo. Konnirano bareeddankera Itophiyu dhagge farco ikkitanno.
Sa’u onte dirrara tittirotenni kullenna kiirre gundannikki shettonna hekkonni rosicho adhine loosaasinchimma, mittimma, halammenna baxillu wodani’nera sumudame afamannota hendeemmori Itophiyu hajora kaa’laano ikkate qara rosicho aanno’neho. Haaro Itophiyira konni gedensaanni babbadantinannikkire; seeru albaanni taalonna wolapho noo’ne daga ikkitinara hasi’neemmo. Gobba lattannoha, daga jiroo’mitannohu Irshu, daddalu, rosunna ogimma hala’litanno gede; daganke heeshshonna jiro agarantannoha gobbate gashshoote haaronna yannaasincho hayyonni soorrameenna la’neemmo gede konne lawino daafurreemmo loosirano mittimmatenni halantinannikere ikka noo’ne’’ yaanniiti huwachishinohu.
Kuni Itophiyu qeelle macciishshinoonnihu bareeddate barri luphiima waaga baantoonniho. Konni olinni qawwe amadde tokkossanni sharrantino ejjeettora ledote mine minensa heedhe sharrantinori kiirono shiima dikkitino.
Olantonke ‘’Dereq Xoor’’nna ‘’Medede Xoor’’ yineenna lamewa beehantinonkanni. ‘’Dereq Xoor’’ yaamantanno olanto wo’munni wo’ma olamate calla illachishshinota ikkitanna ‘’Medede Xoor’’ yaamantinoti kayinni ikkitote garinni irshu loosono loossanno. Coy xiiwe dayro gobbankera qaccetenni qaccete geeshsha ejjeettuwa dubbu laalo, mu’ronna dubbu saadano ittanni qasantino. Amuwu olantote ledo gaadatenni agalenna waa shiqishateno aleenni budu xagisaanchimmannino olantonkera luphiima irko assitino. Uwinoha kaysatenni; madi’rinoha xagisatenninna hiiqqaminoha sissatenni beeqqitino.
Kuni bareeddate barri duuchunku Itophiyu qansooti sharronni afi’noonni qeelleeti yaa dandiinanni. Itophiyu qansootino tenne qeelleno ikkito horraanotenna soqqamaasinensa aana yanna yannatenni afidhino qeelle duuchanka woyte qaagganno.
Wucaale Sumiimme 133ki Diro
Tenne lamalara qaaggooshshe assinanniti wolenti ikkito tayxee 133 diri albaanni Dotteessa 25/ 1881M.Dra malaatinsoonnitinna Adiwu olira kaima ikkitinoti Wucaale sumiimmeeti.
Wucaale sumiimme xaahu Ambaaseli woradira Wucaale yaamantanno basera Atse Minilikinna Xaaliyaanu nugusicha Imberto riqiwamaancho ikkinohu Kont Antoloni mereero mereero malaatinsoonnite. Sumiimme 20 quwa afidhinota ikkitanna kuri giddonni olaho kaima ikkitinoti 17ki quwaati. Kunino 17ki quwira worrooni hedo Xaaliyaanu hedinokki garinni shollinye duqqannohanna Adiwu olira korkaata ikkitino. Itophiyu qansootira kayinni qeelle abbatenni koliddu bareende kalqete leellishshino ikkitooti.
Sumiimmete quwa 17 aana Amaaru afiinni ‘’Itophiyu moote Awuroppu gashshaanonni hasi’ranno hajo baalate Xaaliyaanu mootimma kaa’lonni soqqama dandaanno’’ yaannoha ikkanna tirosino; Itophiyu mootimma fajjituro woy Xaaliyaanu mootimma widoonni Awuroppu mootimmuwa ledo xaada dandiitannota worroonni.
Konni quwira Xaaliyaanu afiinni tirotenni worroonni hedo kayinni; ’’Itophiyu mootimma gobbaydi gobbuwa mootimmuwa ledo assitanno xaadooshshe Xaaliyaanu mootimma widoonni calla ikka hasiissanno’’ yitannote. Kunino Itophiyunniha gobbaydi xaadooshshe dhaaddotenni Xaaliyaanu widoonni calla ikkanno gede gadachishannoha assineeti worroonnihu.
Wucaale sumiimmera quwa 17te garinni Xaaliyaanu sumiimmete hedo Xaaliyaanu afiinni soorratenni Itophiyu ayirrinye shollishanno garinni Xaaliyaanu kadotenni gashshannose gede hasi’noonniho yaatenni nugusichunna amaalaanosi huwattino daafira Wucaale sumiimme adhitannokkita egensiissu.
Xaaliyaanu mootimma kayinni sumiimme diiga hasidhannokkita xawissu yannara; Wucaale sumiimme diigantannonna Itophiyu gatannokki olira qixxaabbanno gede luphiima qeecha fultinori mereerinni Daagimaawi Atse Miniliki minaama Iteegge Xaytu Bixulita ikkitino gede dhagge farcidhanno.
Iteegge Xaytu,’’Ani meyaate, ola dihasi’reemma. Kayinnilla togoota gobba’ya sholishshanno sumiimme adhammankunni ola doodheemma’’ yite hattenne yannaha ‘’Yismu Nigus!’’ woy ‘’Macciishshe Moote’ya’’ yite dhaggete hasaawa assitino. Hasaawase harunseno Wodiidi Wollo zoone Ambaaseli woradira afamannohanna Wucaale sumiimme malaatinsoonni base ‘’Yisma Nigus’’ yine su’minoonni.
Tini dhaggete base budu mereersha ijaarshineenna daa’’attote mereersha ikkitino. Budu mereershi Itophiyu dhagge leellishshanno tajubba amaddinota ikkitanna; buurroonni kuulino qeelletenna qeelamate malaate riqiwanno gede assatenni wajjuunninna kolishshu kuulinni buurroonniho. Mereershaho qeelle leellishannoha angate malaate (sumuda) loonsoonni. 25 miliyoone birrinni ijaarsinoonnihu kuni budu mereershi, e’nanni furchora Itophiyu kiiro ፲፯ (17) yine borreessinoonni.
Tenne borronkera Tekletsaadiq Mekurihu; ‘’የኢትዮጵያ ታሪክ ከአፄ ቴዎድሮስ እስከ ቀዳማዊ ኃይለ ሥላሴ’’, Bahiru Zewdehu; ‘’ የኢትዮጵያ ታሪክ ከ1847 እስከ 1983’’ yitanno maxaaffanna babbaxxitinota mashalaqqete bu’a horonsi’noommo.
Amsaalu Felleqe
Bakkalcho Onkoleessa 4 , 2014 M.D
