Hawaasi wole yannanni baxxino garinni iibbino. Korkaatuno diru dirunni ayirrinsanniha Sidaamu daga diru soorro Fichee Cambalaallate ayyaana lainohunniiti. Wedellu, amuwunna geerru dagoomu balchooma xawissanno uddi’ranni, umu amaxxanni, sagallatenna sirbunni iibbanno gede assitinno. Fichee Cambalaallate ayyaani qoqqowunni sa’’e gobbatenna kalqete angate amandannikkiha budu dona ikke borreessaminoha ikkasinni barru iillanno woyte baalunku quchumaho afame Gudumaalu xawira ayirrisanno.
Fichee Cambalaalla kalqete angate kinsannikki donnanni mitte ikkitanna ilamatenni ilamanniwa taraabbanni daggino dagate ayimma xawishsha ikkitinoti qaangannite. Sidaamu dagawa Ficheenna Cambalaalla babbandannikki ayyaanu amanyoottaati. Fichee akkalu diri gumulo ikkitanna Cambalaalla kayinni haaru diri hanafo woyi xinta ikkase qoqqowu budunna turizimete biiro dagate xaadooshshi dayirektere kalaa Abbebe Taaffesehu xawisanno. Konni kaiminni Ficheenna Cambalaallate daafira shiima yino.
Fichee akkalu diri gumulonna haaru diri hanafo ikkasenni ayyaanto aganunna beeddahete raganna kiiro la’e diru soorroha taalo agananna barra murtuhu gedensaanni dagate mitte lamala albaanni dikkote lallambanni. Diru soorro barra lallambihu gedensaanni budu massagaano ficheete mitte lamala gattanna mittu agani albaanni hanaffino qoorrenna huuccatto jeefissanno. Meentu ayyaanaho ikkanno buuro, waasa, adonna makimaano qixxeessi’ranno. Wedellu labballi haqqa wedellu seennu amuwinsaranna kaa’lo noonsakki qachu manna kaa’litanno yanna ikkitanno. Ayyaanu shiqanno woyte shamu haqqinni hulluuqa loonse wo’manti minu maatenna saada hulluuqqanno gede assinanni. Kalaa Abbebe xawishshi garinni; ‘’Cambalaallate’’ yaa haaru diri hanafo; ooso mitto loosono loossannokki barranna doyitanni ittanno barra, saada ko barrira yine kalloonni kalo giddo e’e ittanni hossanno barraati. Ooso ‘’Ayidde Cambalaalla’’ yitanni gamba yite qacha doyitanno woyte amuwu ‘’Iille Iille’’ yaatenni buurisame eennansa ittanni hossanno barraati yaate.
Tayixe ayyaana hiittoonni ayirrinsi?
Sidaamu daga seeda dirra kiirsiissinoti ayimmate xa’mo seeda dirrara keeshshite dawaro afidheenna gobbate tonnikki qoqqowo ikkino. Kunino daga afoonsa, budensanna woloota dhaggete jironsa agartenna egensiisse lossa dandiitanno gede kaayyo kalaqino. Tayixe ayyaana ayirrisate amanyooteno tenne qeelle hedote giddo woratenni iibbadu garinni ayirrisa dandiinoonni. Jajjabba mootimmate loosu sooreeyye, Abba Gadootu, geerrunna gobba giddonna gobbayidi daa’’ataano ayyaanu beeqqaano ikkitino.
YUNESKO te angate kinsannikki donna mereerinni mitte ikkite borreessantinoti tini jiro batinye amadonna giddose amadde keeshshitino balchoomma amaddinote. Qarunni Ficheenna Cambalaallate ayyaanna qara ayyaanu amanyootta ikkitanna akkalu diri gumulonna haaru diri safo riqibbannoreeti. Konni kaiminni tayixeha fichee Cambalaallate ayyaana addi addi wosinna afantinowa ayirrinse sa’noonni.
Sidaamu daga haaru diri e’’o ikkino Ficheete aayyana Sidaamu wogate harira iibbadu garinni ayirrinsoonni. Ficheete ayyaani aana afaminohu sdaamu qoqqowi pirezidaantichi kalaa Desta
Ledamohu ‘’Fichee Cambalaallate ayyaani sidaamu dagara jawiidi ayyaanaati’’ yaatenni dagateno ikko wo’mante Itophiyu dagara noose tiro coyi’rino. Baxxinohunni giddosi amadino balchoomma kalaqamu egennonni ikkanna mittimmate, araaru, irkisamate lawishsha ikkansa kule tini jiro Itophiyu dagara bayira aamansha ikkase xawisanno. Wole yannanni baxxino garinni Fichee Cambalaalla kalaqqanno roduuwimma, mittimmanna baxille kaima assatenni wo’manti Itophiyu daga mittimmansa kaajjishate kalaqidhanno budi jawa ikkasi coyi’ranno. Haaru diru soorronnino haaro hedonna baxille uddi’ra hasiissannota kayise; fichee Cambalaallannihu qaru kaimi konne ikkasi kulanno.
‘’Tayixeha Fichee Cambalaallate ayyaana ayirrinseemmo woyte ero ikkino hagiirriinniiti’’ yinohu qoqqowu pirezidaantichi; Sidaamu daga xa’mo dawarantinoha ikkasinni baxxinoha ikkanno yaatenni wogate harira ayyaana beeqqate afantino Oromiyu qoqqowi mootimma Pirezidaantichi Kalaa Shimellis Abdiisiha lede 1100 ale ikkitanno ayyaanu beeqqaanora hawalle tashshi yino’ne yitanno sokka saysino. Federaalete, qoqqowubbatenna mootimmate loosu minnanni filantino wosinnaranna jajjabba mootimmate biillootira ficheete amanyoooti aana beeqqansa konni alba noohunni baxxino garinni ayyaanu baxxitino amadonna iibbille afi’ranno gede assite sa’ino.
Budu Massagaano
Tayixeti Fichee Cambalaalla qarunni Sidaamu budu massagaanonni ficheete e’’oranna Cambalaallate haaru diri hanafo aana afante budu maasso maassidhannota ikkitanna baxxinohunni fiixaari hawarro budu fajjanno garinni shamu haqqinni loonsoonni hulluuqi giddoonni hulluunqe sa’’ate amanyoote harinsanni. Ficheete ayyaani aana Shaafeeta mittimmatenni intoonniha ikkanna addi addi budu amanyoote harinsoonni.
Sooreessu Gudumaalira Cambalaallate ayyaana ayirrinsi yannara dargaho afaminohu budunna turizimete ministrchi kaaa Qejela Merdaasa; konne bayira Sidaamu daga xawishsha lainohunni coyiranni; Fichee cambalaallate ayyaani ilamatenni ilamanniwa taraawanni
diru dirunkunni iibbadu garinni ayirrinsanni diru soorro ayyaana ikkasi kayisino. Ayyaanu maatetenna qachu deerrinni gamba yine ayirrinse hananfannihonna aanteteno hala’lanni budu xawira mitteenni ayirrisate harinsho amadannoho yaatenni roduuwu daga Oromote Irreechu amanyooti ledono lawanno amanyooti noota huwachishanno.
Fichee diru soorro ayyaana ikkasenni aleenni budunna dagoomittete horo afidhinota ikkase xawisatenni kalaqamunnita diru kiiro egenno amaddinota ikkasenni ledote Sidaamu daga qara ikkitino budu ayimma leeltannota angate kinsannikki dona ikkase xawisino. Ficheete ayyaani keeru, ayirrisama, irkisama hala’litanno gede araaru dirranno gede hattono latishshahonna mannoomittete qoosso ayirrisantanno gede garete massagaanonna geerru dagate roso uytanno yanna ikkasenni ministerete loosu mini konne bayira budu ayyaana agarate, latisatenna egensiisate wole yannanni aleenni loosannota qaale e’’ino.
Ficheete Ayyaani Dhagge
Ficheete ayyaani dhaggetenni kullanninte gede su’maminohu Ficho yaamantanno Sidaancho seemonniiti. Ficho dirisenni adhamate iillitu woyte Sidaamu budinna amanyooti garinni adhantu. Tini seemo maatesera, roduuwisera, fiixa firahonna qachaho buurisamenna geinto haadhe diru dirunkunni Sidaamu daga diru soorro ayyaana ayirrinsanni barra hadhe xa’mitannonsa. Ayyaana ayirrinsannihu Qawaadu barra ikkanna dhagge kultanno garinni Ficho abbitino sagale ko barra hashsha fiixu, qachu manninna maate gamba yite saga’litanno. Annisenna koyisamino manni wo’manka woyte Ficho danchummanna abbitino sagalenni xaggeeffatatenni maassi’rannose. Ficho tenne higge higge assitanni keeshshite tenne kalqenni rewotenni baxxitu woyte qooxeessu teesaano Ficho rewonni jawu dadilli giddo ubbanno. Konninnino ise jili koyisamaano ikkitino daga tenne shaqqado hagiirre kalaqqanno meyaa sufotenni qaagate dandiinanni gede konni alba ise sagale haadhe daggannohanna koyishsha assinanniha Sidaamu daga diru soorro barra su’misenni Fichee yite su’missino. Ficheete
ayyaani Qawaadu barra hosanno korkaati barru daganniwa lamalate umihanna bayira barra assine adhinannihuraati.
Dagoomittete Ikkitubba Sidaamu qoqqowi budunna turizimete biiro dagate xaadooshshi dayirektere kalaa Abbebe Taaffesehu; Cambalaallannita dagoomittetenna budu ikkitubba aanino garinni xawisinno.
Sidaamu daga diru soorro fichee Cambalaallate ayyaana lame lamala geeshsha iibbadu garinni ayirrinsanniha ikkanna ayirrisate harinshono umise amanyootenna aante afidhino. Kuri budu ikkitubba mereerinni umiti la’’ote. Ficheete ayyaani duuchanka woyte daganniwa lamalate umi barra yaano Qawaadu barra hosirono barru diru dirunkunni lawanno barra hosannokki daafira mamoote hosannoro bande anfannihu budillaancho barra kiirranni shallagonninna beeddahe la’neeti. Beeddahe la’annori Ayyaantote. Ayyaanto Busa yinanni beeddahe aganu ofollo ledo noonsa xaadooshshe wodanchite la’’atenna harunsatenni baxxinohunni beeddahete mereero qara ikkitino beeddakko aganunni balaxase buuxxu woyte Fichee aantino barrubba giddo noo Qawaadu barra hossanno gede murtanno.
Aanteteno beeddahe la’e murtanno ayyaanto Ficheete ayyaani hosanno barra Garete massagaanora egensiissanno. Ayyaantootu shiqishshino hedo kaiminni gosate massagaano cimeeyyete ledo songo ofolte hajote aana hasaabbuhu gedensaanni barra lallawunni dagate xawinsanni gede sumuu yitanno. Gosate massagaanono qooxeessinsara uurritanno dikkora gocu goga seeda Zange aana sutte amadatenni dagoomaho ficheete ayyaani hosanno barra lallabbanno. Lallawu gedensaanni safote qeexaali sufanno.
Fichee Cambalaalla sidaamu daga budu jiro ikkasenni aleenni YUNESKO te borreessantino Itophiyu jiro mereerinni gaamantanno. Wolootu xawu budi gede kuni bayiru budino dagate mittimmara, baxillehonna irkisamate heellicho ikkasinni latinsammora, agarrammoranna garunni ilamate taraawanno gede egensiinsammora hasiisannota kalaa Abbebe qummi assino.
Qiddist Gezaheny
Bakkalcho Dotteessa 27, 2014 M.D
