Amsaalu Felleqe
Albi diilallote olanto miillanni mittoho. Ilaminohu Addis Ababu quchumira ikkirono lophinohunna rosinohu kayinni Adaamu quchumiraati. Umikki dirimi rososi Kiiro 3 yaamamanno rosi mine harunsino. Layinki dirimi rososi kayinni Atse Gelawudiwoosi rosino. Gobbasi gaadaanchimmatenni owaatate hasatto noosihura Itophiyu Diilallote Olanto Wolqa 1970M.D bocira karsami. Sasu dirirano horophila buuwisate Injineringe handaarinni qajeeli gedensaanni gobbate wo’mankawa buuwisanni owaatino.
1981M.Dra harinsoonni mootimma galchate assootira beeqqaano ikkitino yinoonnire haammata jeneraaloota yannate gashshootinni shinoonnihunni harunse rooriidi miilla hanqitino. Kiironsa ajjinokkirino buuwissanno horophilano adhite ba’’atenni mootimmate aana noonsa hanqo leellishshino. Techohu Bakkalcho gaazeexi wosinchinkeno hattenne yanna mootimma giwatenni buuwissanno horophila adhite Yemene e’inori mereerinni mittoho. Lamu dirira Yemenete gobbara keeshshi gedensaannino Ameeriku gobbara hee’rate fajjo xa’mi’re hakkiichira eino.
Ameerikaho Verjiiniya yaamamannowa hallanyunni loosi’ranni keeshshinoha ikkanna gedensaanni Itiyo-Ertiru oli yannarano gobbasi daynonkanni. Ikkeennano hattenne yannara gobbate giddo noohu fuggoote gashshooti injiinosikki daafira wirro daayno gobbankura hige ha’rino. Qansootu aana iillinshanni barshenna hilo batidhanni daggino korkaatinni HWHT gashshoote 20 dirrara sharramanni keeshshino. Gobbankera soorro daa harunseno baxanno gobbasi higa dandiino. Soorrote mootimma gobbate giddo kalaqqanni nooha dancha gashshoote naadatenni sa’u sase dirrara 30 ale dirrara hee’rinowiinni Ameerikunni shoole dooycho gobbasi daatenni soorrote mootimmara halamaanchimmasi leellishino.
Albiri Itophiyu olantote miilla doogi-male kakkachu HWHTnni billallansanna shettote giddo uwansanni duucha yannara giiramanni keeshshinohu techoohu wosinchinke Ameerikaho keeshshi yannara konniicho noo gashshoote giwanni calla sammi di-yiino. Taayxenni 29 diri albaanni albi diilallote olanto maamara uurrisatenni qarru giddo noo miilla irkinsanni doogo injeessino. Hatte yanna gashshoote giwatenni gobbansanni darante hadhino miilla adhinanninna seeru garinni martino gobbara hee’rate dandiitanno gede irko assate ragaannino jawa qeecha fulino.
‘’Halammiro qarrubba tidha dandiinanni’’ yitanno ammano noosihu wosinchinke ‘’Naazireetete ooso maamara’’ yee uurrisatennino egennaminoho. Taammaanyi Beyyenehunna Nuamiin Zelleqehu ledono ikkatenni ‘’Ye Jeginoch Mishshit’’ yaamamannoha qineessote komite uurrisatenni gobbansara hambannikkire loossinorira afanshanna baraarsha uyinanni amanyoote shoole dirrara aante aantetenni harisanni keeshshino. Muli yanna kawano maamaru miilla kakkaysatenni cancishaancho HWHT hunate harinsanni hee’noonni tiiu gaadira halammensa loosunni leellishate gobbasi dayno. Bakkalcho gaazeexino kurinna wolootta yannate hajubba lainohunni albihu diilallote olanto maamari safaanchinna murrichi kalaa Birhaanu Mollihu ledo assino keeshsho aananno garinni qineessine shiqinshoommo; dancha nabbawate yanna.
Bakkalcho:- Albiri diilallote olanto miilla maamari safaminkunni maa maa loosino?
Kalaa Birhaanu:- Maamaru loosinori qara qara loossa yinanniri mereerinni luphi yee leellannohu darante gobbansa agurte hadhino qansooti busha heeshsho heedhannokki gede irkisate. Anfinte gede kakkachu HWHT gashshooti biilloonye amadi yannara diilallote olanto billaalliseenna rooriidi anga Jibute higgeetti darante hadhinohu. Wolootta babbaxxitino Afriku gobbuwara higge hadhinorino no. kayinnilla rooriidi anga ikkitannori Jibute gobba e’ino daafira maamarinkeno balaxe uurrinoha ikkasinni miilla mullawa ubbe gattannokki gede assatenna irkisate jawa injoo kalaqinonke.
Gobbansara lowore hambannikkire loossino miillanke Jibutete halalla mullawa axwoho goxxannonkanni. Hattoonni qarrantannokki gede irkisate rahotenniiti qaafo adhinoommohu. Awuroppu kiiro 1995 garinni ‘’Catholic Relief Society’’ yaamantanno uurrinsha ledo halamatenni mitte konteenere wo’ma daramaasinete ikkanno uduunne 100 kumi doolaare geeshsha fushshannoha irko assinoommo. Ledotennino ayyaanu iillanno yannara uddanna gamba assinanni heedhanno gobbuwa geeshsha sonkoommonkanni.
Konni maamari widoonni ‘’Ye Jegnoch Mishshit’’ woy bareeddate ayyaani komite uurrinsoommo. Kunino diilallote olantonnino sae ululate aani olanto, sbaaru olanto wolqa hattono Taammaanyi Beyyenehunna Nuamiin Zelleqehu gedeeri gobbansa baxxanno qansoota kakkaysatenni haammata bareeddara baraarsha uyinoommo. HWHT hakkuri bareedda shollishatenni doogote mullawa tuge agurinsa yannara ninke kayinni ubbinowiinni kayinse bareendensa ayirrinseemmonkanni. Hattoonnino shoolu dirira afanshunna baraarshu amanyoote harinsoonniha ikkanna umikki yannarano Jeneraal Leggese Tafarrihura baraansoommo. Jeneraal Leggese Tafarrihu baxxinohunni 1965M.Dra Sumaalete ledo harinsoonni olira Sumaalenniha 5 olu Jettuwa diilallote aana hee’re qasamanni 5nta gane tugino bareedaati. Sumaale Itophiyu danna tayisse e’annokki gede assino bareedaati. Konne bareedaati HWHT mullurichi gede asse tuge agurinosihu. Ikkinohurano konni bareedira baraarsha baraasanke isirano ikko maatesira jawa tiianna jawaante uyno yee ammaneemmo.
Aantetennino Jeneraal Kaasaye Cemedihura, Jeneraal Tesfaye Habtemaariyamha, Milisha Ali Berge hattono xaa yannara lubbotenni nookkiri mereerinni Diilallote olanto Jeneraalicha Faanta Belayiha, Jeneraal Ammeha Desta oosonsa woshshine baraansoommo; jawaachinshoommo. Awuroppu kiiro 2010 garinni harinsoonni baraarshu qixxaawonni Jeneraal Jaagema Keloha xaginse geegeessinoommo.
Hattono Kooriyu bareeda Shaambelli Maammo Habtewoldihuno afansha afi’ranno assinoommo. Shoolu diri albaanni harinsoommo qixxaawonni kayinni Jeneraal Merdaasa Leellisa, Jeneraal Ashshennaafi Gebretsaadiqi, hakkiinnino Koloneel Kaasa Gebremaariyamihu Naaqfaho jawa bareende loose reyrono beettosi Ameeriku geeshsha abbine baraansoommo. Mitsiwwu olinni kakkalantinori duuchu maate hattenne qixxaawora afanshanna baraarsha afidhanno assinoommo. Kunino maatensara jawa tiiu jawaantenna kakkaooshshe kalaqino. Xaphoomunni kuni maamari sa’u 27 dirra giddo miillasinna maatensa heeshsho woyyeessate lowo looso loosino.
Bakkalcho: Albita gobbate gargarooshshu olanto HWHTnni doogi-male ikkino garinni billaallinsa iillishshino gawajjo hiittoonni xawisatto?
Kalaa Birhaanu: Albi olanto aana iillinshoonni hilo rooriidihu Itophiyu manni afinote yee hedeemmo. Gobbate gargarooshshu olanto wo’munni wo’ma diiganna mundeensa duntinore, miqichonsa kakkaltino miilla xuratu nookkiha mullawa doogote tunge agurate gedee hilo dino. Kuri olantote miilla maate noonsareeti; ooso noonsa; kayinni doogimale ikkino garinni billaallinsinsa yannara ba’lattonsa doogote karteeti huuccidhinohu. Kunino mitti mittinke aana lowo gaabbooti kalaqinohu. Korkaatuno qajeeltino wolqaati billaallinsoonnihu.
Baxxinohunni diilallote olanto qajeeltanno woyte lowo woxe fulo assineenna qajeeltino ogeeyyeeti mullawa ubbe gattanno gede assinoonnihu. Mitte gobbati diilallote olanto wolqa diingeenna haaru garinni hanafa lowonta ayirranno. Kayinnilla kaima ikkitinori insaati. Woyyaane dubbunni daggu yannara diilallote olantore agurina wottaaddaru sayinsere mittoreno affinori dino. Ikkinohurano qajeeltino wolqa billaallissu gedensaanniiti mito mito haadhe kaimu gede assite horonsidhinonsahu.
Woyyaane diilallote olanto billaallissinohu rabbisateeti. Korkaatuno diilallote olanto insare lowo manna buluushshitino. Haammata olu basera barbadeessitinonsari diilallote olantooti. Wolootuno uullate aana olantanorino insa aana adhitino qaafo jawa ikkiturono diilallote olanto kayinni heddannokki garinni barbadeessitinonsa. Hattenne rabba qo’lateeti uurrinsha wo’munni wo’ma diigginohu. Uurrinshanniha lowoha olu uduunnenna jajjano mulqidhino. Ninkeno lowo gaabbonni ka’neeti maamarunni ikkine hakkonne gashshoote sharrammanni keeshshinoommohu. Jawu coyilla kayinni kuri mannooti gobbateno ayeerano eltannokkire ikkansa huwatankeeti. Insa Itophiya gashshate ikkikkinni mulqateeti dagginohu.
Kaiminsannino hedeweelcho kaayyo tuncu yiteennansa gobba gashshitu ikkinnina sharronsahu jawu illachi Tigiraye Itophiyunni bade gobba assateeti. Duuchinke anfummonte gede Itophiyu olanto insanni qeelanteenna di-ikkino insa gobba amaddinohu. Kayinnilla noohu gashshootu akati korkaatinni olantono koffi yite noo yanna ikkasinniiti. Hakkonneno ikkeenna kayinno gobbase baxxanno mootimmaatinka noonketi. Kalaqaminohu giddoonni gashshootu qarri korkaatinni olanto lawashshi yaansanniiti Meqelenni sa’e Addis Ababa e’inohu ikkinnina Itophiyu olanto qeelte di-ikkino. Insa su’minsanni kayse wolasineemmo yitannore ikkinnina Itophiyimma macciishshantannonsare di-ikkitino. Xaphoomunni 27 diro gobba tenne hasidhukkinniiti gashshitinohu. Korkaatuno gashshitino gobbanni ‘’Itophiya’’ yite woshshate nafa gibbannoreeti.
Bakkalcho: Diilallote olantono ikkito xaphpooma gargarooshshu olanto mitte daga aliidimmanni galtannota assansa daga olanto ammantannokki gede ikkino yaanno manni no; tenne hedo hiittoonni xawisatto?
Kalaa Birhaanu: Diilallote olanto nafa la’nummoro insa waaxxino wolqa mitte daganni tantanantinote. Gedensaanni sammi yite insa hedonni wo’mitinore mito mito mannoota eessate wo’naaltino. Gashshootunni hanaffe eeliidi tantano geeshsha Tigirayete ilama batidhannonka. Hatti mitte daganni calla tantanantinoti diilallote wolqa kayinni gobbanke aana jawa gawajjo kalaqqino yeemmo.
Gawajjono iillishshino. Hedeweelcho rosu uurrinshuwanni fultino gedeenni e’ino wedelli heedhuro nafa gosatenni kalanqanninsa xiiwonni agurte fulate gadachantannonkanni. Dandiituri amaddino horophila adhite wole gobba sa’e hadhinorino no. hakku leellishannohu gosatenni tantanamino gashshooti mageeshhsi geeshsha xiiwo kalaqinonsarooti.
Mitte daga aliidimmanni tantanama hiikkirano di-iillishshanno. Korkaatuno konni albaanni nooti diilallote olanto duuchu dagoomi noota ikkasenni gobbate baxilli hee’rannonsa gede assinoho. Mitticho daga aliidimmanni qarramasanni hanqitinoreeti gobba agurte fultinori. Maala’lisannohu Woyyaane diilallote olanto billaallisansa korkaatinni diru giddo 50nni ajjinokki miillaati gobba agurte ba’inore maamarinke haa’re heeshshonsa garunni heedhanno gede assinohu.
Bakkalcho: Diyaasipooru mereerono babbadooshshu kalaqamanno gede loonsoonnihunni gobbate aana hiittoo xiiwo kalaqantino yaatto?
Kalaa Birhaanu: Ninke Embaase noonketa hendeno diegenninoommo. Ani umi’yanni Embaasete yinanniwa e’’eno diegennoommo. Gobbankera soorro daggu kawaati Embaase e’noommohu. Hakkiicho noo Embaase umisenni mitte daga gaamo gamba yitinote. Gamba yitannori insa dagaati. Konniraati wolootu diyaasipoori xaaddannokkinna mimmitu ledo sumuu yaannokki gede loossinohu. Embaasete giddo hashsha hashsha ittanni aganni kubbitanni galatannotano anfoonni. Diyaasipooru aanano xiiwonna babbadooshshe kalaqateno lowo garinni loossino. Kayinnilla Diyasipooru shotu garinni HWHT miilla hedo adhitanni gobbansa gibbannore di-ikkitino.
Bakkalcho: Diyaasipooru xaa yannara noowa heedhe gobbansa daafira assitanni noo sharro gobboomitte calla ikkikkinni Afirika wo’manka kakkaysinoha ikkirono galchimi gobbuwa kayinni base diuytinona korkaatinsa maati yaatto?
Kalaa Birhaanu: Galchimi gobbuwa qarra gananni noohu ayeetiro diaffino yee dihedeemmo; seekkite affino. Kayinnilla halaale maafa hasidhanno. Insa hasidhannohu insara guluphite galtanno mootimmaati. Ninke mootimma anga uyitansara didandiitino. Konniraati halaale maaffe insara soqantanno cancishaano gaamora halantanni noohu. Woyyaane loossannoha so’rote assoote seekkite affino. Xaa yannarano mite mite gobbuwa HWHT so’ro fushsha hanaffino. Amaarunna Affaarete qoqqowubbara cancishaanchu gaamo loossino barshe seekkite la’ino. Albaanni amaddinota kakkachimmate hedonsa agurtanni dagginoha labbanno. Korkaatuno HWHT qeelamanni noota affuti hexxo mudhitanni daggino daafira. Xaphi assine la’nanni woyte galchimi gobbuwa uminsa horo agarsiisi’rate calla dodantannoreeti. Hasattonsano tenneetilla.
Galchimi gobbuwa Itophiyu aana ka’ino gara shotu garinni la’nanniha di-ikkino. Kayinnilla Itophiya hasidhuro uurrissannoseta; hasidhinosekki yannara diiggannoseta sabbunni loosantino gobba di-ikkitino. Itophiyu dagano konneeti buuxisiissinohu. Xaa yannara Diyaasipooru assanni noo millimmo albaannino ikkiro jawa gobbate baxilli noonsata leellishannoho. Muli barri kawano mootimma Diyaasipooru gobbansa dagge daa’’attanno gede baay’ra woshshatto assitino kaiminni Diyaasipooru agarrannihunni aleenni ikkino garinni daanno yee ammaneemmo. Kayinnilla konne duucha Diyaasipoora haa’ne kooysate dandiinanni dhuki noonso dino? yitannoti huluullissannoe.
Gobbate horora hendi geeshsha Diyaasipooru wolootu gobbuwa horophilinni daa dinonsa. Hasiissanno injo baala biddi assineenna uminke horophilinni dagge gobbansa la’’a hasidhannori bacareeti. Xaano ikkiro heedhanno gobbara kalqete dhaggenni la’ne egenninoonnikki garinni gobbansa aana iillinshanni xiiwo giwatenna cancishaanchu gaamo assoote effidhe giwate dira ha’rissanni afantanno. Duuchanta sharrote hayyo baala horonsi’nanni galchimi mootimmuwa ninke amandoommo halaale amaddanno gede assa dandiineemmo. Diyaasipooru gobbansanna dagansa irkissanno gede injo kalaqa hasiissanno yeemmo.
Bakkalcho: Hanafame noo oli jeefo gawalo maati yite hedatto?
Kalaa Birhaanu: Anfinte gede konni albaanni mootimma Tigirayete qoqqowira yannate gashshoote tantanatenni gashshootu soorro abbate wo’naaltino. Tigirayete dagara dimokiraasenna dancha gashshoote abbate wo’naalloonni. Sufara kayinni didandiino. Xa harinsanni hee’noonnihu tiiu gaadi Meqele iilline higate calla ikkikkinni Tigirayete qoqqowo garunni amande gashshatenni qoqqowu daga dimokiraasete horaameeyye assate. Tigirayete noo dagano qansootanke ikkitinohura kaa’linansara hasiisanno. Techo xiiwote giddo heedheetillana daga uminsanni fajjite oosonsa giirate ditugganno.
Daga uminsanni riqiwino manni hee’roommensaro HWHT qotira diuurritannonka. Wolu garinnino la’niro Tigirayete daga seeda dirrara kaphu poletikinni dongoonninsa. Daga yinoonniseta adhitannori no; halaalu hiikkanni nooro affanni heedhenni gadachante oosonsa giirate sayisse uyitannorino no; doorshu noonsakki daafiraati. Konnirano harinsanni hee’noonni gaadi Meqele iilline higate calla ikkikkinni, qoqqowoho juntu wirro kae dhuka kalaqi’re qarra ganannokki garinniiti gashsha hasiissannohu yeemmo.
Kuri mannooti giggili albirano hamashshu gede buko laaxxe ka’e Itophiya qasate wo’naalansa digattanno; horontanni diammannannireeti. Ane hedo garinni ikkiro kuri mannooti hadhanno gede assinirono olliimmate di-ikkitannoreeti; ledo hee’no yinirono keere diuytannoreeti. Konnirano olunni calla ikkikkinni giddonsanni Itophiyimma macciishshantannonsa wolqa kalaqantanno gede assa hasiissanno.
Bakkalcho: Cancishaanchu HWHT kaysino olinni Amaarunna Affaarete qoqqowubbara lowo gawajjo iillitino; konnira qoqowubba wirro gatamarate maa assa hasiissanno yaatto?
Kalaa Birhaanu: Gawajjo iillitinonsa qoqqowubba wirro gatamarate jawu loosi agarannohu olu goofi gedensaanni noo yannara ikkanno. Seeda yanna adhanno loosooti agarannohu. Korkaatuno, albaannino ikkiro miinjike dilophinoho. Olunni roorenka ganamino. Konnirano Diyaasipooruno ikko gobbate giddo noo qansooti baalu mootimmate waatira ikkite qoqqowubba gatamarate loosira qeechansa fula hasiissanno. Daga olu korkaatinni daranteeti noohu; qaensara higganno woyte bacuri hasiisannonsa. Mannu lubbo qola didandiinanni. Kayinnilla gawajjaminonna baino jajjino lowoha ikkinohura baalunku halamme irko assa agarranni yee ammaneemmo. Mootimmano jawa illacha tugge loosa hasiissanno yitanno ammano nooe.
Bakkalcho: Amadisiisse hasiisannokkirira oosonsa giirate tugganni no maatera saysatto sokka noohero kaayyo eemmohe.
Kalaa Birhaanu: Tigirayete daga macciishshitanni noo mashalaqqe shiima ikkitinohura coy baalu HWHT yino garinni ikkinohalla lawannonsa. Kuni lowonta maala’lisannoha di-ikkino. Kayinnilla Tigirayete gobbaanni noori qoqqowu ilama halale affanni heedhe baqqi yaa hoogansa digaraho. Daga miicanninna oosonsa danotenni gudisiisanni noohu insa giddonni fulino moychooti. Ikkinohurano konninni sae ha’rannokki gede ikkino’ne yitara hasiisanno. Korkaatuno 40 dirra ali yannaraati Tigirayete daga Woyyaanetenni gawajjantanni noohu. HWHT assootinni kiironsa bande anfoonnikki wedelli gooffino. Konnirano qoqqowu daga oosonsa danotenni giirate giddo e’anni gooffannokki gede Woyyaane ikkino’ne yitara hasiisanno yeemmo.
Bakkalcho: Ledonke noohe keeshshora qixxaawote kifilenninna nabbawaanonke su’minni wodaninni galateemmo.
Kalaa Birhaanu: Anino galateemmo.
Bakkalcho Sadaasa 14 / 2014
