Amaaru Qoqqowi ofollo Bahirdaarete quchumi kalaqamu, mannu loosinonna dhaggennittenni daa’’ataanote goshoonshenni addintanni afaminoho. Xaanu Garbi, Garbu giddicho aana heedhanno Gedaamuwa, muli yannara ijaarshisi jeefisaminohu Gorgoru Rizoorte quchumaho biifaddu daa’’ataanote iillo mereerinni shiimunni kullannireeti. Quchumu ofollo gari, dilallote garino daa’’ataanote wodana goshooshshanno jirooti.
Horophillunninna shotu hodhishshinni quchumunniwa ea dandiisiissanno safote latishshuwa wo’mitinosihu, Gedaamuwasi daa’’ata hasidhannorira kayinni Garbu hodhishshi doorshi noosi quchumaati.
Itophiyunniha jawiidiha kalaqamu Garba ikkinohu Xaanu Garbi quchumaho aamamino baraarshaati; Garbaho haammata Gedaamuwa hee’ransa qolte wole aamanshuwaati. Garbanna Gedaamuwa daa’’ataano Yowolotenni daa’’attanno.
Bahirdaarete Quchumi Gashshooti Budunna Turizimete Biddishshi donu agarooshshinna turizimete latishshi gaamo massagaanchi kalaa Mulualemi Ayyaana xawisino garinni; xaphoomunni quchumu dhaggennitenni, amma’nonnitenninna kalaqamu goshoonshenni kaayyaataa’minoho.
Quchumaho daa’’attote goshoonshe mereerinni mitto ikkinohu Ciisi Abbay Foonchi babbaxxitino korkaattanni way bikkisi ajanni dayrono techono quchumaho wole goshoonsheeti; midaadu hala’linyisi 400 meetire eelillicho noosihu seendillisi kayinni 45 meetire hiiqqe eannohu kuni Foonchi eela hige dirranno woyte kalaqannoti gugganno huuronna ikkito baxxitinota goshoonshete jiro ikkite owaantissanni no. Quchumu konni ledo amadisiisame daa’’ataano goshooshate kalaqamu wolqano afi’rinoho.
Quchumu dhaggite goshoonshe mereerinni 17ki sanira Abbay aana umikki yannara loonsoonnihu Alaasa Buusi kullanniho. Kunino, Atse Susiniyoos sani mootimmanni loosaminota mashalaqqe leelliishshannota Kalaa Mulualemi qummeessino. Kunino, Gonderenna Goojjaame xaadisate hende ijaarroonnihu lekkaanchu buusi mitto dhaggete goshoonsheeti. Hattono 13ki na 14ki sanira loosantinori hundi Gedaamuwa quchumaho afantannota Kalaa Mulualemi qummeessino.
Gedaamuwa amma’note owaantenni ledotenni goshoonshete owaantissanno. Gedaamuwa uminsanni hundire ikkansanni sainohunni giddonsa lowontanni hundirenna ilamatewiinni taraabbino donna afantannonsa. Babbaxxitino muxxe shiillanni loosantino masiqalubba, dibbenna labbeemmeri amma’note owaantera hossanno donna Gedaamuwate haammatte afantanno.
Mootoollu baraarshuwano hala’ladunni heedhanno. 12ki sanira hundinna mereerimu sanira mootoollu jironsa ragisiisa hasidhannohu roorunni oosonsara ikkikkinni baxxinohunni amma’nonsara noonsa danchu laooshshinni Gedaamuwate woy Kiristinnu amma’no minnawa irki’ra roortanno daafira qooxeessu haammata mootoollu baraarshuwanna uddanna afantannoho.
Kalaa Mulualemi xawishshi garinni; quchumu pilaane kaima assine ijaarroonniha ikkasinni baxxinohunni saattuwasi jawa daa’’ataanote goshoonshe ikke owaantissanni leellanno. Jawa ikkitinoti angate ogimmanni loonsoonni uduunnino quchumaho leellanno. Agelgile, boorsa labbinori angate seesu loossa hala’ladunni afantanno.
Sa’u sette dirrara kayinni Bahirdaarete quchumi deerra lossanno, daa’’ataanote waarete yanna seedisannohu diru du’ma baxxinohunni Cuuammete ayyaanni ledo amadisiisame Yowolote heewo harinsanni hee’noonnita qummeesse; heewonnihu tayxe 8ki diri ayirrisamasi Kalaa Mulualemi xawisino.
Manaado Yowolo yannitte Yowolo nookki sanira baxxinohunni Xaanu Garbi aana owaante uytanni keeshshitinota hundi hodhishsha ikkase qaagiisse; konninni, mannanna uduunne hodhisate owaante uytanni keeshshitinota qaagiissino. Konne budu hodhishsha Ispoortete widira soorratenni daa’’ataanote waarensa yanna seedisatenni hedo seekkine mitto daa’’attote iillo ikkinoha kalaqate hixamanye assinanni keeshshinoonnita xawisino. Konni garinnino diru du’ma cuuamme sa’u gedensoonni layinki woy sayikki barra manaado hundi Yowolo heewo ha’risatenni ayirrinsannita coyi’rino.
Isi egensiisino garinni; heewo 25 manaadda Yowolubbanni hanafantinoha ikkanna; Yowolote heewono diru dirunkunni lophitanni dagge 100 ali Yowolubba beeqqitannota xawisino. Heewote daa’’ataano kiirono lexxitanni daase coyi’rino.
Cuuuammete layinki barra Arfaasa 12 ayirrisamannohu Geliila Ayyaanni Abbayra baaliinqetenni ayirrinsannita qummeessino. Kunino, muli yannara lophanni daynoha ikkasi kulino.
Bahirdaarete quchumira muli yanna 2016M.D ijaarshisi jeefisaame owaantete widira einohu haaru buusi quchumaho ledonniha daa’’attote biinfillu goshoonshenna iillo ikke owaantisannotano Kalaa Mulualemi kaysino.
Bahidaarete quchumira koriderete latishshi hanafaminohu muli yannara ikkasi qummeesse; ijaarshu goofanno woyte quchumu biinfillenna dana addintanni ledara dandaannota, wosinu woy daa’’ataanote waarete yanna seedisannotano xawisino. Konni ledo amadisiisante loosantanni noo loossa millimillo quchumu biinfillira wole biinfille leddannotano coyi’rino.
Xaanu qacce aana gumulantanni noori haanju biinfilli loossa lendeenna quchumaho harisantanni leellitannoti iillote latishshuwa ledote goshoonshe ikkatenni owaantisatenni sainohunni daa’’ataanote waare seedissannota coyi’rino.
Gorgora Rizoorte lainohunni Kalaa Mulualemi coyi’rino garinni; Gorgoru baxxinohunni wayi aani hodhishshi Bahirdaarete ledo xaaddanno. Gorgoru ledo amadisiisante kalaqantanno furchuwa woloota ledote iillo kalaqatenni ledote baqqeenye kalaqqanno. Daa’’ataanonnita keeshshote yanna seedissanno iillo mereerinni mittu Gorgoru Riizorte ikkasi qummeesse; Gorgoru Bahirdaarete quchumi gashshooti hundaanni ikka hoogirono daa’’atano goshooshatenninna daa’’atto kaajjishatenni owaantisasnnota leellishino.
Gorgoru Riizortera loosantanni nooti Yowolote furchono albillicho hodhishshunnita mitte hekko ajishshannota agarreemmo yiinohu Kalaa Mulualemi; koriderete latishshinna Xaanu qacce ledo amadisiisanteno jajjabbaanna latishshu loossa gumulantanni noota egensiisino.
Quchumaho noohu Atse Haylesillaase mootimmate gashshootu mini quchumaho ledonniha turistete iillo ikke owaantisara dandaannotano qummeessino.
Nugusichu yannara ikko Dargete yannarano owaante aanni keeshshinohu mootimmate gashshootu mini mitto turistete iillo ikkara dandaannoho. Mootimmate gashshootu mini daa’’attote fano ikkinokkita qummeesse; qoqqowuno quchumu gashshootino hajajjannosikkita xawisino. Daa’’attote fano assinanni gede seeda yannara hajo la’annosi bisira xa’mo shiqqinotanna dawaro hexxo assine agadhinanni hee’noonnita egensiisino.
Bahidaarete quchumi noosi turistete goshoonshe ragaanni la’nanni woyte ikkado daa’’ataano owaantisanni nookkita Kalaa Mulualemi coyi’rino. Olluu gobbuwanna mite mite gobbuwa turistete iillo giddonni mittu dani callu noonsata qummeesse; quchumu kayinni baalunku dani turistete goshoonshe noosita, agarranni geeshshi daa’’ataano kayinni noosikkita leellishino.
Quchumu gashshooti kuri turizimete jiro egensiisate loosanni noota qummeesse, baxxinohunni, Amaaru Miidiyu Korporeete ledo ikkatenni quchumunnita turistete goshoonshenna iillo bayichuwa egensiisate loosanni noota qummeessino.
Isi yaatto garinni; deerransa agartinore shoyillootenni ajjannokki Hoteella quchumaho heedhanno; kuri giddonni 15 beeddakkootaho. Wolootu muli yannara ijaarante loosu widira e’inori bikkanturo beeddakkote deerra afi’ra dandiitannori 10- 15 iillitanno Hoteella quchumaho afantanno. Xa noo garinni wosina woy daa’’ataano hasiisanno garinni owaantisa dandiitannori guuta Hoteella, boohaarshu base, Restooraantenna wosinna fooliishshidhanno daallasu minna quchumaho batinyunni afantanno.
Turistete kiiro lexxitanni dagginoha ikkasinni haammata jajjabbaanna Hoteella ijaarsha harinsanni hee’noonnita qummeesse; “kunino quchumunniha turiste owaatate wolqa jawu deerrira iillisha dandaanno; konni ragaanni xe’ne no yee dihedeemmo” yiino. Babbaxxitinoti hodhishshu safote latishshuwa doorshuwa noositano qummeessino.
Quchumaho 2017 baajeettete dirinni turizimete handaarinni amandoonni mixonna gumulsha lainohunni shiqqinosi xa’mora Kalaa Mulualemi uyno dawaronni; “gatamarshu hasiissannonsa iilluwa gatamaratenni, lata hasiissannonsare latisate aana leellineemmo’’ yaanni xawisino. “Arfaasa Bahirdaarete’’ yaamamanno loosi jawa looso ikkinota qummeesse; konninni gumulantanno loossa gundoommo gatannonkehu keenate yiino.
Umikki bocu dirinni gumulsha sai diri labbanno yannanni ledo heewisiinsanni woyte daa’’ataanote kiironni woyyaambe leellitinota kulino. Sai 2016M.D 50 kumi 637 gobbate giddo daa’’ataano quchuma daa’’attino. Quchuma daa’’attinori gobbaydi daa’’ataano kayinni 435 callahonkanni. 2017 umikki lee agannanni 69 kumi 470 gobbate giddori hattono 1 kumi 910 gobbaydi turiste quchuma daa’’attino yiino.
Kalaa Mulualemi xawisino garinni; gobbate gede nooti turizimete jiro addinta jawate. Wodiidino, Soojjaatino, Galchimino, Aliyyeno jawa turizimete jiro noonsareeti. Tenne baalante turizimete jironni horonsi’ra noonke yine gobbate gede ammanni geeshsha jawu egensiisate loosi loosama noosi. Egensiisate doogga kayinni kalqoomu tuqu xaadooshshuwa ikka noonsa.
“Ninke egensiisate looso dagate xaadooshshi ledo loosanke sunfeemmo; ninke widoonni iillo latisa, gawajjantino iillo gatamarate loonseemmo; safote latishsha wonshineemmo’’ yee; gobbannire macca kilawubba, hodhishshu maamarra tantanatenninna hodhishshu widira e’anno gede assate aana loossannotano egensiisino.
Kuri baalunni jajjabbaanna loossa loosantino; gawajjantino donna gatamarantino; donna garunni ofollite daa’’ataanote injiitinore ikkitanno gede assate muuzeemubba ijaarantanni no; owaante aate lifixishshi aana woyyaabbino irkonna qorqorsha assinanni yiino.
Demmellaash Demmeqe
Bakkalcho Badheessa 11, 2017 M.D
