Hundi qajeelle hanafatenni, batinyu budinna amma`notenni, dirra tareessitino dhaggetenna qajeellete malaate ikkitino donubbanni egennantinoti Itophiyu kalqoomu turistete iillo ikkate dhuki noose. Biifadu kalaqaminninna baattote ofollonni, muxxe Saadate minimmanninna manchi beetti hee`rate tii“ira wowe ikkitino batinye heeshshote waaxonni gobba kalqete umire ikkitino kifilla mereero kulantanno.
Batinye heeshsho agaratenni, dubbu Saada manchi beettira noonsa horono sannate albaanni huwatatenni agarooshshunna amadooshshu amanyoote diriirsitino. 15ki sanira nugusichu Zeriayaaqoobinni hanafe kalaqamu jirora agarooshshe assate rosichinna budu noosetano mashalaqqubba leellishshanno.
Konnirano nugusichu 500 diri albaanni Wececa ilaali aana hattono, Guaassa saari agarate Menzi Guaasaho assinannita agarooshshu loossa tajimmatenni kula dandiinanni. Tini loosu hayyo yannaasincho dubbu Saada agarooshshi uurrinsha suude amadisiisatenni looso hanaffunkunni qole tayxe 60 dirra kiirantino.
Qixxaawonke kifileno konne lainohunni dubbu Saada agarooshshi biilloonyi loossanna batinye heeshsho horonsiraanchimma illaallissanno. Jiro agaratenna amadate, turizimetenna manchi beetti heeshsho wowe buuxisiisate ragaanni loosantanni noo loossano la`anno.
Dubbu Saadanna caa`litanno paarkuwa huxxate, agaratenna gashshate mitiimmubba maricho labbannoro handaaru massagaano hasaawissino. Loosu gumulora fayinaansete buicho hasiissannota ikkasenna konni kaiminni Itophiyu xaaddanni noose mitiimmubba lainohunni handaaru massagaano kayissanno hedo haadhe shiqqino.
Itophiyaho dubbu Saada agarooshshi uurrinshu deerrinni uurrinkunni tayxe 60ki diro kiirsiisino. Uurrinsha uurritino barranna “kalqete dubbu Saada barra” ammajje 24nni Addis Ababaho Gullelle murote mereershira ayirrinsoonni. Barru towaanyotenninna handaarunni agarooshshunna fayinaansete doorshuwa ledo amadisiisantino xiinxallote borro shiqqe hasaawa assinoonni.
Biilloonyu loosu mini qaru dayirekiterchi kalaa Kumerra Waqijira amanyootu aana leelle assino hasaawinni xawisino garinni; Itophiyu 1.12 miliyoone iskuyere kiilo meetire hala`linyi, babbaxxitino baattote ofollonna diilallote gadi noose. Alichaame, gammoojje, mereerimanna wo`ma halalla hanqaffino diilallote gade hattono gottimmanna eelallite bayichuwa amaddinota ikkasenni addi addi Saadatenna murote sirchuwa amaddinota baattonke aragooshshira horo noose gobba ikkitanno gede assinose.
Dubbu Saada agarooshshi biilloonyino Itophiyunniha dubbu Saada jironna baattote ofollo sayinsitte doogonni amadate yawo sa`u 60 dirrara fulanni keeshshino.
Dagoomunna hajo la`annonsa bissa ledo halamatenni tenne batinye lubbuwa baattote ofollonni ilama horaameette ikkitanno gede assateno konne agare tareessate yawo fulanni no. Konne loosonna yawo ikkadu garinni sufotenni fulate ikkado fayinaansete irko hasiissanno. Tayxehu kalqete dubbu Saada barri adawarshi tenne fayinaansete irko ledo xaadinoha ikkasi hajo mageeshshi geeshsha illacha xa`mitannoro huwachishanno.
Dubbu Saada agarooshshinna caa`litanno base amadooshshi Itophiyu miinjira, budehonna qooxeessu dagoomira eo ikkitanno jiro afisiisatennino horo aanno.
Qaru dayirekiterchi tenne kaayyo garunni horonsirate diru dirunni shiimunni 300 miliyoone birri hasiisannota coyi`ranno. Tenne fayinaansete irko gobbate gede gamba assate kalqete dubbu Saada barranna Itophiyu 60 dirra giddo gumultinoha handaaru agarooshshi harinsho “dubbu Saada agarooshshi fende buuxisiisa:- mannunna baattonke aana invesite assate” yaanno kalqoomu adawarshinni Gullelle mu’rote mereershira towaanyonna gutu hasaawa assatenni ayirrisa hasiissinota xawisanno.
Qaru dayirekiterchi xawisino garinni; mootimmate uurrinshuwa, agartanno ogeeyye, hallanyu handaaranna qooxeessu dagooma qineessatenni dubbu Saada agarooshshe kaajjisha hasiissanno. Dubbu Saada agarooshshi ragaanni leeltanno mitiimmubba tiratenna sufaancho dubbu Saada agarooshshe kaajjishate fayinaansete irko qara hajooti. Ikkinohurano batinye heeshsho ayidde ikkinohu Itophiyu ayimmate akatinna dagoomu hobbaati mereero noota qara halamme kaajjishate illachunni loosa hasiissanno; konne irkisanno ikkadu fayinaansete doorshi hasiisanno.
Itophiyu dubbu Saada agarooshshi biilloonyi mootimmatenna hallanyu hattono kalqoomu halammenninna kalaqama kaima assitino malu hedubbanni agarooshsheho owaattanno fayinaansete doorshubba lossate loonsanni hee`noonnita kayisannohu qaru dayirekiterchi; agarooshshe lainohunni loossannoti hajo la`annonsa bissa baxxinohunni dubbu agarooshshi aana jironsa dunatenna guma abbate mittimma kalaqqanno gedeno woshshatto shiqishino. Mittimma batinye heeshsho agarooshshira, manchi beetti hobbaatira injiino akata kalaqannotano xawisino.
Itophiyu dubbu Saada agarooshshira balaxo uytannore haruudde malubba gumulatenni miinju lopho borreessiissanni noota kalaa Kumera egensiisino. Dagoomu dubbu Saada caa`litanno qooxeessira hee`rate rosichi noosita kayisannohu qaru dayirekiterchi; konneno agarooshshe mitiinsannokki garinninna qansoota fayinaansetenni, rosunni hattono wolootta loosu doorshubbanni irkisanno gede assate qote qotehono batinye heeshsho agarate loossanni no yiino. Gumaamimmasirano dubbu Saadara balaxo uytannore haaruudde malubba gumultanni noota kaysino.
Qaru dayirekiterchi addi illacha uynoonni hajubba mereero agarooshshu diwishsha lainohunniti. Konninnino Itophiyu dubbu Saada agarooshshi diwishsha lossate babbaxxitino wo`naalshubba assitanni noota coyi`ranno. Kalqoomu deerrinni waajjuullu diru kiironni 2030 baattonniha dubbu Saada agarooshshu base diwishsha xibbuunni 30 anga iillishate mixo amande loonsanni afammannita xawisanno.
Xa noohu dubbu Saada agarooshshira ikkanno kalqoomu agarooshshu base diwishshi mereerimunni xibbuunni 17 anga ikkinota buuxise; Itophiyunnihu qole xibbuunni 14 anga ikkinota xawisanno. Aanteteno Itophiyu dubbu Saada agarooshshi diwishsha luphi assatenni kalqete dubbu Saada agarooshshu base diwishshi lophora qeechase baraassannotano coyi`ranno.
Turizimete ministir deetichi Indegena Abbebe (D/r) isi widoonni; dubbu Saada agarooshshi xaphooma miinjaho baxxinohunni turizimete lophora luphiima horo noosita coyi`ranno. Konne harunse Itophiyu haanju harumi amuraatinni kalaqama sufisate looso mixidhe gumultanni noota huwachishanno.
“Itophiyu dubbu Saada agarooshshira balaxo uyitanno haruudde malubba aana illachiishatenni loossanni no” yiinohu ministir deetichu; kunino sufo noosi miinju lopho borreessiissanno gede injiino akata kalaqanni noota xawisanno. Sufaanchimmasi buuxisiisateno kalqoomu dagoomi ledo dubbu Saada agarooshshi looso sufisate loossannota huwachishinno. Dubbu Saada agarooshshe kaajjisha gobbate miinjira noosi horo ledotenni loosu kaayyo kalaqatenni qansootunniha miinjitte horaameeyyimma woyyeessate kaa`lannotano egensiisino.
Ministir deetu xawishshi garinni; Itophiyaho iko-turizimetenni, sufaancho gibrinnunna dubbu latishshi loossa aana babbakkino mannooti heeshshonsa kalqamu ledo xaaddinote. Dubbu Saada agarooshshi poolise soorro assa qole hallanyu handaari turizimete aana hala`ladunni beeqqanno gede kaayyo kalaqqino; hallanyu handaari turizimete industire latishshinni assinanni beeqqono roorenkanni kaajjishshanno.
Itophiyu haammata dubbu Saada ayidde ikkiturono, handaaraho hasiisanno illacha aa hoogate korkaatinni hasi`nanni bikkinni horaameette ikkitukkinni keeshshitino. Sa`u soorrote dirra kawa kayinni mootimma handaaraho jawa illacha aatenni gobbate miinjira horo uytanno gede assate hala`ladunni loossanni no. loosantino loossa mereero poolisete soorro assa mitto ikkanna; konninnino mootimma callichose loossanni keeshshitino handaara hallanya dureeyyeno beeqqitanno gede assitino.
Mootimmanna hallanyu handaari dubbu Saada jiro gutunni horonsiratenni handaaru turizimete iillo ikkanno gede dandiisiissinota xawise; federaalete mootimma loossanno dubbu Saada agarooshshi ledotenni qoqqowubba uminsa dhukinni dubbu Saadara ikkitanno paarkuwa qixxeessate looso gumultanno gede kaayyo kalaqinota coyi`rino. Aantetedubbu Saada jiro woyyitino turizimete iillo doorshimma widira lossate illachunni loonsannita buuxisino.
Tajubba leellishshanno garinni; dirunni 1 miliyoone iillitanno muronna Saada ba“ate dano xaaddinonsa. Konnirano kalqete batinye heeshshonna dubbu Saada agarooshshe kaajjisha hiittenne yannannino aleenni hasiissannota ikkitino.
Itophiyu giddono mannu anganni loosantino dano (paarkuwate widira hala`lanno irshi, doogimale dubbu buujamanna woshshaada) lede kalaqamunna addi addi qarrubba dubbu Saadanna batinye heeshsho jiro aana bidhatto gashshitino. Konni ledote gobba noose kalaqamu jiro, muxxe Saada, paarkuwanna wolootta turizimete goshooshubba lowo geeshsha maala`lissannorenna haammata ikkiturono mootimmano ikko qansootu handaarunni hasi`nanni bikkinni horaameeyye dikkitino.
Tayxeha kalqete dubbu Saada agarooshshi barranna Itophiyunniha 60 dirra dubbu Saada agarooshshi harinsho la“inohu kuni ayyaani, tenne qara hajubba ragaanni illacha aatenni mala qixxeessate illachiinshe amaalamme assinoonniho. Ayyaanu aana dubbu Saada agarooshshe kaajjishate kaa`lanno fayinaansete doorshanna ruukkimma hattono haruudde dubbu Saada agarooshshi hayyubba lainohunni xawishsha assinoonni; ayyaanu aana fullahaano, ambaasaadderootu, halamaano bissa, biilloonyu albi loosu sooreeyyenna manajimentete bissa hattono woshshatto assinoonninsa wosinna beeqqitino.
Itophiyu dubbu Saada agarooshshi biilloonyi agarooshshu loosi seeda dirra harinsho, dubbu Saada agarooshshi loosinna handaarunni afi`nanni fayinaansenna handaaraho assinannita fayinaansete irko lainohunni hattono agarooshshu loosira kaa`litanno haruudde loosu hayyubba kaajjishate aana illachiishshino barruwa babbaxxitino handaaru fullahaanonni shiqqeenna hasaawa assinoonni.
Abbebech Maatewoos
Bakkalcho Badheessa 4, 2017 M.D
