Itophiyu halantino mootimmuwa rosu sayinsetenna budu uurrinsha (UNESCO) kalqete donna giddo karsantinori haammata kikkinsanninna kikkinsannikkiri, hattono milli yitannokkiri budu donna noose. Xa kayinni mannu oosora hasiisannoho yinoonnihanna angate kikkinsannikkiha Somaalete– Isa gosa budillaancho seera ‘Heer-Ise’ 19ki UNESCOte gambooshshi aana angate kikkinsannikkiha kalqete budu dona assine borreessinoonni.
Heer- Ise maati?
Heer-Ise Itophiyu, Somaaliyunna Jibuti daganna dagate mittoo’ma kaajjishanno budillaancho amanyooteeti. Somaalete Isa gosa borreessaminokkihu budillaanchu seeri ‘Heer-Ise’ Itophiyu, Somaaliyunna Jibuti daganna dagate mittimmanna roduuwimma kaajjishanno.
Itophiyu Somaaliyunna Jibuti ledo olliichimmate gobbaanni amma’notenna dagoomittetenni xaadanno. Konnira, kuri gobbuwara labbanno ikkitubba nooha ikkasenni ‘Heer-Ise’ sasenta gobbuwa mittoonsitanno gutu siiwo assine adhinanni.
‘Heer-Ise’ Somaalete Isa gosa 16ki saninni hanaffe sa’u 500 dirrara galtanni keeshshitino borreessaminokki budillaancho seera ikkanna; qarunnino gatona yaatenna gawajjaminoha kiisate aana illachishanno budillaancho araaru amanyooteeti. Kunino, gobbankera noo haammata keerunna sa’’ote bayirreenya huwachishshanno ha’nura budu amanyoottanke mereerinni mitto assannosi.
Hattenne yannara konne seera kalaqqe kaajjishshinori ‘Isa’ gosanni riqiwantinori 44 annuwa ikkansa dhagge kultanno. Kuri annuwa seeru garinni ‘’Gende’’ yinanni. Seeru loosu aana hosi yannanni kayise xaa geeshsha dagoomunniwa gumulamanni afamannotanna harinshotenni lowo woyyaambe assinanna daga horonsidhanni qarransano tidhitanni keeshshitinoha ikkasiiti babbaxxitinori dhaggete borreessaano buuxissannohu.
Sasente gobbuwara heedhannori ‘Isa’ gosa gashshootu mereershansa Dirredaawaho assi’rino ‘Ugaas’ yaamamanno massagaanchinsanni massagantanno. Kuni budi sasente gobbuwara heedhannori ‘Isa’ gosa budillaancho seera calla ikkikkinni luphi yino deerrinni tantanaminohonna kaajjadunni mittoo’mino dimokiraasete gashshooti amanyooteeti.
Kuni budi sasente gobbuwara afantanno ‘Isa’ gosawa rosichu seera calla ikkikkinni luphi yino deerrinni tantanaminohonna kaajjadunni mittoo’mino dimokiraasete gashshootu amanyooteeti. Kuni tantanamino garinni gumullannihu ‘Isa’ gosahu dimokiraasete gashshooti sase qara qara golla afi’rinoho. Insano;
Umikkihu:- Biilloonyu beehachinna muro sayisate harinsho xawisannoha poletiku wodho la’’anno golaati.
Layinkihu:- Dagoomu farco halashshannohu jaddaaleessu qorichi seeri hajubba hanqafannohu; hattono dagoomu mereero kalaqamannoha sumimmete hoongenna gaance woy koma heedhuro qarra sufotenni tirate owaatanno araarunna kiisote hajubba aana illachishino golaati.
Sayikkihu:- Dagoomu ayimmanna balchooma agarsiisate dandiisiissanno hajubba aana loossannota gutunna hallanyu akata harunsate sufo noota ayyaanaame, dagoomittetenna ikkitubbate massagonna bude xawisannoha dagoomittete akatoomi wodho la’’anno golaati.
Kuri dagoomittetenna budu balchoomma kayinni mittuno umisi dagoomu giddo; layinkihunni, dagoomu woloota daganna dagoomi ledo noo ikkitubba qineessate, mittimma keerunnitanna jawaata ikkite suffanno gede assate dandiisiissannoreeti.
Konni aleenni dagoomittete taalleenyanna farco buuxisiissannoreeti. Korkaatuno; kuri balchoomma meentunna qaaqquullu qoosso ayirrisama, qooxeessu agarooshshe, keerunniha kipho tirate amanyoote halashsha, gutu kaa’lamanna halamme labbeemmere kalqoomu mannoomittetenna massagooshshe xaphi assite amaddanno.
‘Isa’ gosa budu seeri ‘Heer- Ise’ kayinni aleenni xawinsummonte gede mitte daga bude ikkirono ‘Isa’ gosa Itophiyaho, Jibutinna Somaaliyaho afantannore ikkansanni sase gobbuwa gutu balchooma ikke xawisamanno. Konni gobbaanni kalqete donimma ayirrinye afi’rinoho; konnirano ‘Heer Ise’ ‘Isa’ daga Afriku buudiranna kalqoomu daga mittoo’mara luphiima rosiishshu kaa’lo aannoho.
Lawishshaho; ‘Heer Ise’ Isa daga budeeti yinanni woyte; Isa gosa heedhanno qooxeessi baalu balchoomaati yaate. Konni garinni Afriku buudu gobbuwa ikkitinori Itophiyu, Somaaliyunna Jibuti mitto dagoomu seera beeqqitanno yaate. Seerunna assootu Afriku buudira afantanno daga mitte assannohanna gutunna hallanyu ayimma, gutu hedonna amanyoote kaajjishanno. mimmitu mittoo’mano kaajjishanno yaate.
Meentunna budu seeri (Heer-Ise) :- ‘Heer- Ise’ budu seeri yooaanchimmate amanyooti aana meentu beeqqaano ikka hoogirono seeru meentoho luphiima illachanna ayirrinye aanno. Meentu aana iillitanno ganoranna jaddora seeru luphiima qoricha worino. Worroonni seeri garinni qoricha sayinsanni. Lawishshaho; Isa gosawa meentu Ra’’ad, Bila’’ad, Gembo”adinna Hayin- Gogla yine babbande woshshinanni su’mi noonsa.
Konni garinni su’ma uyinanninsa meentira deerru deerrunkunni seeru agarooshshe assinanninsa. Lawishshaho; “Bera aad” yaanno su’mi seennu woy adhamate iillitinokki meyaa su’maati. Tenne meyaa siyatino manchi budu seeri garinni 16 meyaa Gaala aanno gede qorochishamanno. Konninni, hakko manchi dagoomunni mallaadinsoonnihonna wole meyaa adhannokki gede hoollanni. Konni manchira meyaa beettosi uyino manchi 12 Gaala qorochishamannota seerunni kaajjinshoonni. Konni daafira kuni manchi konni assootisinni kainohunni dagoomu ledo keeraancho dagoomittete heeshsho hee’ra dandaannokkihura qooxeessunni xeerti’re daramanno gede korkaata ikkanno.
“Bila-ad” yaanno su’mi kayinni huuccantino meyaara su’minsanniha ikkanna huuccantinota ikkase anfanni hee’re siyatinosehu15 Gaala qorichishamanno gede seeru hajajanno. ‘Gembo Ad” kayinni minaanna shiidhino meyaa woshshantanno su’maati. Tini meyaa minaanna shiidhunkunni 4 aganinna 10 barrubba giddo siyatinose manchi 15 Gaala qorochishamanno gede seeru kulanno. Konni manchi qorichi kulloonnita Gaalu kiiro shiqisha calla ikkikkinni wole meyaa ledono hiittoo xaadooshshi hee’rannosikki gede seeru kaajjishanno. Kuni ikkasinni hattenne daga giddo labbeemme jaddo lowontanni batidhe dileeltanno.
Donunniha uduunnu xawishsha:- Budu seeri garinni qoricha gumullanni amanyooti aana babbaxxinohu uduunnu xawishshi horote aana hosanno. Uduunnu xawishshi mereerinni caale afidhinori gumullanni base haqqe, ofollinanni kinnanna lagga qara xawishshubbaati. Uddi’rate ledo amadisiisaminohunni ‘Isa’ gosa uddi’rate gari baalante ikkitubbanna yannara baxxinoha dikkino. Wo’manka woyteno ikko cimimmate amanyooti yanna uddi’ra mittete.
Halli aleenni waajjo kanateera, halli woroonni kayinni waajjo hocco woy shirrixe (Gundete) mereeroho xilate afidhinota xaaxidhanno. Hallinsara kayinni xaaxidhino Gundete usudhatenna duu’rate saadate goginni loosantino qawatto qodhitanno. Konninni, ledote angansara shiima siqqicho amaxxite budillaancho billawa woyi ‘Giile’ hallinsara wodhitanno. Lekkate koatte lainohunni guranna qiniite afidhinokkita saadate goginni loosantinota fano koatte wodhitanno. Qotinsara shiima shaalado hoccicho tuqqite amanyootu aana afantanno.
Wole widoonni, kipho tirate amanyooti aana jaddote jawimmanna shonte bikkinni seerunni kaajjinshoonni qorichinna gawajjamaanchoho woy miicamaanchoho kiisote shiqannohu Gaallate batinyi wole xawishshubba assine kullannireeti.
Xaa yannara Isa gosawa baxxinohunni baadillicho qarqartora ‘Heer Ise” seeri daga qarunni galtannoha ikkanna quchummateno ikkiro uurrinshu seerira qoteho roore anga gumulanammo.
16ki sanira kaajjinshoonnita kullannihu ‘Heer-Ise’ seeri ilamatenni ilamanniwa hawamikkinni taraawanno gede dandiissiisinohu mitto mittonka quwi kaajjinshi woyte afuunni calla ofollasinni ikkinota kullanni.
Dimokraase, suwashshimma, keerenna mannu ooso qoosso giddosi seekke amadinohu ‘Isa’ gosa budu seeri ‘Heer-Ise” seerimmatenni sainohunni sase gobbuwa qansoota mitte siiwonni xadisinoho.
Techo kuni seeri angate kikkinsannikkiha kalqete budu dona ikke UNESCO te borreessamino.
Qiddist Gezzaheny
Bakkalcho Arfaasa 29, 2017 M.D
