Xiiqii mootummaafi dhaloota haaraa keessatti uumameen waggaa 14n dura kan jalqabame ijaarsi Pirojektii Hidha Abbayyaa ykn Haaromsaa amma gara xumuraa ga’ee riivaaniin muramuufiif ji’oota muraasaatu hafa.
Ijaarsa hidhichaa milkeessuuf lammiileen Itoophiyaa biyya keessaafi ala jiraatan humna, beekumsaafi qabeenyasaanii waakkii tokko malee gumaachaniiru, gumaachaas jiru.
Baroota hedduuf hawwii qofaa kan ture dhimmi Laga Abbayyaa misooma biyyaaf oolchuu Bitootessa 24 bara 2003 dhakaa bu’uraa kaa’ameen abjuun barootaaf ture gara qabatamaatti jijjiiramuun seenaa haaraan jalqabame tokko lama jedhee barana waggaa 14 lakkoofsiseera.
Ijaarsi pirojektichaa rakkoo hanqina kutattummaafi kkfn jijjiirama mootummaa kana dura isa mudateen si’aayina barbaadameen deemuu hindandeenye. Yeroo ijaarsi pirojektichaa jalqabame waggoota shan keessatti xumuruuf kan yaadamee ta’us hannaafi saamicha tooftaalee garaa garaa itti aggaamameen harkifatee ijaarsisaa gonkumaa addaan cituuf sadarkaa dhumaarra gahuun abdii biyyaafi lammiilee laamshessee ture. Garuu, rakkoolee kanneenirra aanuuf kutannoofi tumsi mootummaan jijjiiramaafi ummanni Itoophiyaa hidhichaaf qaban shoora olaanaa taphateera.
Keessumaa bu’uura Ministirri Muummee Doktar Abiyyi Ahmad guyyaa injifannoo Bitootessa 24 bara 2010 ijaarsa pirojektii guddichaa kana bifa haaraan ittifufsiisuuf waadaa galaniin; humna jijjiiramaa isaan waliin jiru wajjin ta’uun ijaarsa pirojektichaa xiyyeeffannoon hoggananii hannaafi saamicha irratti geggeeffamaa ture dhabamsiisuun humna haaraafi hojimaata fooyya’aadhaan akka ittifufu taasisuu isaaniitiin har’a sadarkaa mul’ataafi abdii badhaadhina biyya keenyaa dhugoomsuurra gahuu danda’eera.
Ijaarsi Hidha Haaromsa Guddicha Itoophiyaa pirojektii seenaa Itoophiyaa keessatti iddoo olaanaa qabuufi imala misoomaa biyyattii agarsiisudha. Pirojektii guddaan laga Abbayyaarratti argamu kun fedhii humna ibsaa Itoophiyaa guutuufi dhiyeessii anniisaa giddugala gaanfa Afrikaaf gumaacha olaanaa taasisuuf karoorfamee ijaaramuun yeroo ammaa sadarkaa xumuraarra dhaqqabeera.
Dhiyeessii humna ibsaa Itoophiyaa dabaluufi guddina dinagdee ishee saffisiisuu akeekasaa ijoo taasifatee ijaaramaa kan jiru hidhi Abbayyaa; walitti hidhamiinsa naannawaa, anniisaa haaromaa, misooma qonnaafi horsiisa qurxummii akkasumas eegumsa naannawaarrtti gumaacha olaanaa qabaata.
Hidhichi Itoophiyaaf mallattoo misoomaa guddaafi agarsiistuu ‘nidanda’amaafi seenessa walootisi’. Gaafa hidhichi guutummaatti xumuramu gama dinagdee, hawaasummaafi siyaasaatiin biyyattiin jijjiirama guddaa nifiddi jedhamees eegama.
Akkasumas, hariiroo biyyoota ollaafi miseensota yaa’a Naayil cimsuun nagaafi misooma waaressuuf gumaacha mataasaa qabaata. Dabalataanis humna ibsaa faayidaa biyyattiirra darbee biyyoota ollaa tajaajiluu danda’u niqabaata. Kunis dhiyeessii humna ibsaa Itoophiyaa haalaan dabaluufi misooma industirii saffisiisuun madda galii ni argamsiisa. Gama kaaniin ammoo hidhichi bishaan qonnaaf ta’u gumaachuun wabii nyaataa mirkaneessuuf qooda olaanaa qaba. Bishaan humna maddisiisuunsaa naannawaas waan mijatuuf gadilakkifamuu kaarboonii hir’isuufis daran gargaara.
Ijaarsi Hidha Haaromsaa bu’aa tumsa, ciminaafi kutannoo Itoophiyaanotaati. Pirojektiin kun imala misoomaa biyyattii keessatti milkii guddaa ta’uun dhaloota dhufuuf mallattoo waan tokko xiiqiidhaan jalqabanii miira nan danda’aatiin xumuruutiif fakkeenya qabatamaa ta’a.
Yaadannoon waggaa 14ffaa hidhichaas: mul’ata imala obsaa, cichoomina, injifannoo waloofi abdii lammiilee Itoophiyaati. Hidhi kun mallattoo hawwii misooma biyyattii, ofitti amanamummaa lammiileefi kutannoo nagaafi misooma gaanfa Afrikaatisi.
Adeemsa ijaarsa hidhichaa keessatti hirmaannaan lammiilee Itoophiyaa biyya keessaafi alaa guddaadha. Hidha kanaaf maallaqni, beekumsiifi humni namaa guutuu biyyattiirraa walittidhufuun gumaacheera. Hirmaannaan ummataa kun miira abbummaa hidhichaas dabaleera. Lammiileen Itoophiyaa pirojektii guddaa kana humnaafi dandeettii akkasumas beekumsasaaniitiin matadureee, ‘Akkuma jalqabnetti xumurraatiin’ ijaaruun biyyoota Afrikaa biroof fakkeenya ta’aniiru.
Muuxannoon raawwii ijaarsa pirojektii Hidha Haaromsaa Guddicha Itoophiyaa keessatti ogummaawwan garaagaraa, tumsiifi miirri nidanda’amaa, hojii hoggansa pirojektiifi hirmaannaa ummataa qindeessuurratti argame hojii walfakkaataa fuulduratti akka biyyaafi naannootti gaggeeffamuuf fakkeenya gaarii ta’ee bara baraan kan tajaajiluudha.
Dajanee Bulchaatiin
BARIISAA SANBATAA Bitootessa 20 Bara 2017
