Sirbi Qaammee akkuma sirboota biroo afoolasaa danda’ee haalaafi bifa adda addaa qaba. Haala walaloo sirba Aseesaa keessaa tokko rawwiidha. Rawwiin sirba tokkotti lubbuu kan horuudha.
Afwalaloon akka jiraatu kan taasisu raawwiidha. Kunis dubbiidhaan dhalootaa dhalootatti darba. Afwalaloon yoo ummata gidduutti hinraawwatamne bu’uura dhaba jechuudha. Kana jechuun immoo afwalaloon yoo raawwatamu (becamu) baatee akka waan du’eeti jechuudha.
Raawwiin afwalaloof bu’uura. Afwalaloon dhalootaa dhalootatti jechaan yeroo darbu yoo raawwiin raawwatamuu baate maalummaa dhaba. Yoo raawwiin waraabamuu baate hinmul’atu. Haaluma kanaan raawwiin sirba Aseesaa haala kamiin akka rawwatamu waraabameera. Sirbi Aseesaa kan sirbamu dibbeefi harka dhahuudhaan miti.
Sirbitoonni kanirratti fuulleeffatan haala sagaleen itti bu’urratti. Sirbichi sochii qaamaa mataasaa danda’e qaba. Isheen baastu afwalaloon yoo baastu namoonni jalaa qaban immoo sagaleedhaan miidhagina kennuuf. Aseesni baastuu tokko ykn lamaafi harkaa fuutota hedduun kan sirbamuudha.
Afoolli tokko ykn sirbi aadaa tokko kan uummamu ykn kan sirbamu carraa barbaada. Fakkeenyaf sirba cidhaa sirbuuf cidhi jiraachuun, sirba hojii sirbamu sirna kabaja ayyaanaa sirbuuf akka carraa sirni kabaja ayyaanaa jiraachuu qaba.
Gama kaaniin afoolli tokko miidhaginaafi lubbuu qabaachuu kan danda’u afoolli ykn raawwii sirbaarratti hirmaattonni yoo jiraataniidha. Hirmaattonni nama sirba baasurraa fuudhuudhaan akka sirbichi miidhagu taasisu. Sirbi bifoota adda addaatiin kan sirbamu yoo ta’u, innis sirba afwalaloo sirbamu, geeraramu, faarfamuufi kan jeekkaramu yoo ta’u, sirbi Qaammees isa tokko.
Haala kabaja ayyaana Qaammee
Yeroon kun ji’a birraa fulbaana tokkoo jennee bara moofaa irraa bara isa haaraatti lakkoofnu ji’a gannaa, ji’a dukkanaarraa gara ifaatti ceenuudha. Ayyaana kana simachuuf dargaggoos tahe dargaggeettiin, jaarsa ta’ee jaartiin akkasumas ijoolleen Salaalee haala miidhagaafi hawwataa ta’een dabarsu.
Ayyaanni Qaammee ummata oromoo biratti beekamaafi jaalatamaadha. Gaafa ayyaanichaa namoonnii ollaasaani waliin walwaamuun wajjin nyaatanii dhuganii ayyaaneffatu.
Ayyaanni Qaammee ayyaana Durbaa jedhamuun beekama. Guyyaa kana ijoollee durbaa hojii hinhojjechiisan, hinlolaniinis. Nyaachisanii, obaasanii gammachiisuun eebbisu. Guyyaa jala bultii ayyaanichaarraa eegalee ijoolleen shamarranii qunnii buqqisaa hanga darbaatti bareedanii sirbaan dabarsu.
Guyyaa buqqisaa qunnii kana ijoolleen durbaa uffata aadaasaaniitiin bareedanii walwaamuun sirbaa gara qunnii buqqifannaa deemu. Akkaataa ragaalee daawwannaafi afgaaffiin argametti Salaaleetti Oromoon guyyaa jijjiirraa bara haaraa kan kabaju gammachuun sirbaa, wantoota adda addaa raawwachaa guddinaafi badhaadhummaa hawwuuni.
Ayyaanni jijjiirraa bara haaraa kun haala ho’aa ta’een sabichaan kabajama. Hawaasni naannawaa osoo guyyaan kabaja ayyaanaa hingeenye seensa Qaammeerraa eegalee qophiilee adda addaa taasisa. Jiraattota godinichaa keessaa harki caalu Qaammee 1 irraa eegalanii halkan laga bu’anii bishaan Qaammee dhiqatu. Akkaataa barsiifannaa hawaasaatiin kun kan raawwatamuuf xurii bara moofaarraa qulqullaa’uun bara haaraa qaamaafi sammuu qulqulluun simachuufi.
Erga bishaan Qaammee cuuphamanii booda mallattoo seensa bara haaraa kan ta’e daraaraa kutanii sirbaa gara mana ofiitti deebi’u. Sirna kanarratti dargaggoonni dhiiraa, shamarran, abbaan warraa malee akkaataa aadaa naannawaatti dubartoonni heeruman hinhirmaatan.
Sababa dubartoonni hinhirmaanneef ‘Aadaadha’ jechuurraa kan hafe ibsi qabatamaan argamaan jiraachuu baatus akka aadaatti garuu baratameera.
Gaheen dubartoota hinhirmaannee maatii bishaan Qaammee dhiqachuuf laga bu’aniif abidda qabsiisanii eeguudha. Miseensonni maatii cuuphamanii deebi’anii abidda qabate marsanii ho’ifachaa sirba Aseesaa Fulbaana 1 sirbamu shaakalu.
Dubartoonni ga’eessonni immoo sirba Aseesaa shamarran dagatan walaloo sirba Aseesaa yaadachiisuun akka sirban taasisu. Yoo dogoggoran sirreeffama kennu. Qaammee huccuuwwaniifi meeshaaleen manaa xuraa’anis xuraa’uu baatanis ni nimiiccamu, dhiqamu. Bishaan Qaammeetiin qulqullaa’u. Kana malees haati warraafi shamarran gooroofi mana ni haxaawu, harata abiddaan gubu, gooroofi lafa haxaawame faltii (dhoqqee) looniitiin qulqulleessu. Yeroo kanatti wantoota adda addaa raawwatu.
Shamarran jalabultii jijjiirraa bara haaraa ganama sa’aatii 12:00tti ka’uudhan gara qunnii buqqisuutti bobba’u. Qunnii buqqifachuuf kan bobba’an ollummaafi hiriyummaan walfilachuudhaani. Kaayyoonsaanii olaanaan qunnii buqqifachuu ta’us dabalataan daraaraa ni kutu; dhallaaduus ni haamu.
Daraaraa kan kutaniif qunnii buqqifatanii manarraa naanna’uufi manatti afachuufi. Wadaajiin Qaammee keessa wayita abaaboon daraarte jalqabama. Dardarraniifi shamarreen akeekkataniituma wadaajidhaaf ashuffeetti ba’u. Jalabultii Fulbaana 1tti shamarran qunnii buqqifatu.
Guyyaan kun Buqqisaa jedhamee waamama. Wayita shamarran qunnii buqqifatan dargaggeessi ammoo shimalasaa qabatee shamarree ilaallata ykn haala mijeeffata. Bariituusaa erga qunnii baatanii mana maatiirra deemanii sirbanii, eebbifatanii booda warri shamarranii wadaajasaaniif karameellaa geessu.
Aadaan wadaajii Godina Shawaa Kaabaa ykn Salaaleetti beekamu kun kan jaalala itti agarsiifataniifi fudhaafi heerumaafillee ittiin walkaadhimataniidha jedhu.
Sirba guyyaa buqqifannaa qunnii sirbamu
Shamarran qunnii buqqifachuuf deemanii yeroo iddicha gahan akka armaan gadiitti sirbaa buqqifatu:
Abaabilee yaa doolee
yaa eemmoo birraa roobee
dhallaaddu buqqiffannaa
dhallaaddu buqqiffannaa
guguddoo heerumsiisnee
xixiqqoo guddifannaa
Abaabilee yaa doolee
Yaa eemmoo birraa roobee
Bishaan booruu yaa booruu (x2)
Daddarbaaf karra yaanaa
Yaa abbaa nooruu nooruu
Abaabilee yaa doolee
Yaa eemmoo birraa roobee
jechuun sirbuudhan dhalladduusaanii buqqifatan. Dhallaaduu ykn qunnii buqqifame walitti qabatanii lafa kaa’un achuma dhabbatanii sirbu. Erga sirbasaanii xummuranii booda iddoofi sa’aatii qunnii darbaa itti deeman akkasumas nama qunnii sana baatuufi kan qabee dhadhaa baatuu filachuun wal beellamanii gara manaatti deebi’u.
Guyyaa Qunnii Durbaa
Guyyaa ayyaana Qaammee kana ijoolleen durbaa ganamaan ka’anii uffata bitameef uffatanii, callee jiffaarratanii babbareeduun baay’atanii ollaafi warra firaa bira sirba ayyaanichaa sirbaafi taphachaa deemu.
Firris ta’u ollaan gammachuudhan simatu. Shamarraan kunniin yeroo qunnii darban sirba ayyaana Qaammee faarsu. Kan sababoota gara garaatiin biyyaa bahe akka deebi’uuf, kan namni jalaa du’e jajjabeessuun, kan hiriyaansaanii jalaa heerumte haadha mucayyoo heerumte komachuun sirbu. Aseesaa jechuun eegalu:
Aseesaa goofaree gootaa
Abaaboon dhootee hoodaa
waciitii babarruu (x2)
warri mana kanaa
gorru moo dabarruu
Aseesaa goofaree gootaa
Abaabon dhootee hoodaa
Algee koo algee koo
Algee buqqiffannaa
Haadha mana kanaa
Giiftii dubbiffannaa
Aseesaa goofaree goota
Abaaboon dhootee hoodaa
Gurcuu karra duraa
biiftuun itti baatee
haati mana kanaa
giiftiin gadi baatee
Aseesaa goofaree gootaa
Abaaboon dhootee hoodaa
hindheeddamoo
siif haamuu yaa daalee
yoo baallamiin daraaree
Aseesaa goofaree gootaa
Abaaboon dhootee hoodaa
yaa roophilaa giraarii galtaa
yaa Qaammee baranaa sisaayii qabdaa
walal jettee bubbeenii
Aseesaa goofaree gootaa
Abaaboon dhootee hoodaa
Laga moogee yaa dalaliisaa
Abbaa qe’ee kanaa yaa qananiisaa
Siree warqiirra ciisaa
Aseesaa goofaree gootaa
Abaaboon dhootee hoodaa
Yaa faranjii uffata xaaqaa
Yaa maaramii yaa haadha waaqaa
Mee bara nuu araarsii
Aseesaa goofaree gootaa
Abaaboon dhootee hoodaa
Shaggar gubbaa silkiin sibiilaa
Hinboo’inii yaa haadha dhiiraa
Lolli hinjiruu siriidhaa
Aseesaa goofaree gootaa
Abaaboon dhootee hoodaa
Salaal gubbaa ittachi saaree
Abbaa qe’ee kanaa gooftaa Salaalee
Goofareen waaqa ilaalee
Aseesaa goofaree gootaa
Abaabon dhootee hoodaa
Maasaa gama yaa lafa gayii
Abbaa qe’ee kanaa yaa salamayii
Mee kiisii harka kaa’ii
Aseesaa goofaree gootaa
Abaaboon dhootee hoodaa
Waciitii bitanne milaa malee hinteechuu
Baranoon bara kanaa ilma malee hindeechuu
Aseesaa goofaree gootaa
Abaaboon dhootee hoodaa
Waciitii bitannee
Xiqqayyoo raacatii
Gadi bahii lolii
Yaa dhiira maajatii
Aseesaa goofaree gootaa
Abaabon dhootee hoodaa
Dibbee yaa iyyituu
Nama durba jibbee
Dirreen haa jibbituu
Aseesaa goofaree gootaa
Abaaboon dhootee hoodaa
Masoobii loggomaa
Qe’ee warra kanaa
Dulloonni soddomaa
Aseesaa goofaree gootaa
Abaaboon dhootee hoodaa
Algeetoo algee too
Obboleettii gootaa
Qal’oo alangee too
Aseesaa goofaree gootaa
Abaaboon dhootee hoodaa
Guyyaa kana ijoolleen durbaa kunniin waan hawaasichi irra jirullee afwalaloo faaruu kanatti fayyadamanii ibsatu. Keessumaa dhiibbaa hamaa sirni mootummaa Hayilasillaasee Salaaletti abbaan lafaa ummatarraan gaheen Oromoon qe’eesaa gadhiisee gara Baaleetti baqachaa ture. Warri hafanis yeroo abbaan lafaa isaan miidhu afwalaloo ittaanuun quuqqaa keessoosaanii ibsachaa turan:
Yaa makiinaa kottee diddimtuu
Yaa Abbaa lafaa ammas nuun dhiistuu
Yoo didde Baale buunaa
Erga abbaan lafaa badee Oromoon lafasaa haala gaariin qotachuusaallee afwalaloo gadii kanaan ibsachaa turan:
Salaal gubbaa garbuun daraaree
Koottaa gala yaa warra Baalee
Abbaan lafaa kasaaree
Salaal gubbaa atarri loo’ee
Koottaa galaa yaa warra Baalee
Hiyyeessi keessaan boo’ee.
Haadha mucayyoo hiriyaansaanii jalaa heerumtee komachuun akkana jedhanii sirbu
Algee haamee afee (x2)
Obboleettii gootaa
Qalloo waamee dhabee
Aseesaa goofaree gootaa
Abaaboon dhootee hoodaa
Yaa shaamee (x2)
Birraa maalan goodhee
Hiriyaa na saamee
Aseesaa goofaree gootaa
Abaaboon dhootee hoodaa
Aseesaa jedhanii
Garaa nu raasanii
Wayyoo yaa hiriyee
Addaan nu baasanii
Aseesaa goofaree gootaa
Abaaboon dhootee hoodaa
Warra namni jalaa du’e jajjabeessuuf ammoo:-
Bishaan baddaa
Yaa humbulloo koo
Yaa ebalu yaa qulqulluu koo
Si nyaattekaa biyyeenii
Aseesaa goofaree gootaa
Abaaboon dhootee hoodaa
Mukaa qarree mummurtan moo jiraa
Uffata koo gurgurtan moo jiraa
Jedhee ebaluun ni boo’aa
Aseesaa goofaree gootaa
Abaaboon dhootee hoodaa
Warra shaggar mormi tumaadhaa
Ani hingaluu kiyyaa dhumaadhaa
Jedhee ebaluun ni boo’aa
Aseesaa goofaree gootaa
Abaaboon dhootee hoodaa
Eelee assassanii (x2)
Hinboo’in haadha too
Biyyee hinkassasanii
Aseesaa goofaree gootaa
Abaaboon dhootee hoodaa
Muka qarree qarreettan dhiisee
Uffata koo fannoottan dhiisee
Jedhee abaalun ni boo’aa
Aseesaa goofaree gootaa
Abaabon dhootee hoodaa
Yaa qal’ayyoo sabbata shoolee
Uffanni mana oolee
Aseesaa goofaree gootaa
Abaaboon dhootee hoodaa
Warraa shaggar karri qulfiidha
Ani hingaluu kiyya qurxiidha
Jedhe ebaluun ni boo’aa
Aseesaa goofaree gootaa
Abaaboon dhootee hoodaa.
Warri isaan itti dhaqan keessumaa haati warraa itti gadi baatee; qinceefi daabboo nyaachistee, aannan obaastee, dhadhaa dibdee eebbisti. Yeroo ammaa bakka warri manaa manguddoota ta’anitti malee nyaachisuufi obaasuun hafee qarshii kennuufiidhaan bakka buusaa jiru.
Qarshii kennuufiin akka guddatanii bakka guddaa gahaniif hawwii qabaniin eebbisu. Isaanis ni eebbisu. Alliifi manni waatiifi maatiinsaanii akka fayyaafi nagaa ta’anii waggaa waggaan jiraatan ni eebbisu. Haala kanaan deemaa, taphachaa oolanii yeroo adda bahan waan guyyaa argatan qooddachuun:
Naxalaa kuula diimaa
Mukti qabee tarsaasee
Nagaatti yaa hiriyee
Giddiitu addaan nu baasee jedhanii sirbuun nagaa walitti dhammatanii gara mana manasaaniitti galu.
Mammagaallan Salaalee waljalaa qabanii yemmuu sirban dhaggeeffatamee hinquuffamu, gurra keessaa nama bilbilcha. Akkaataa walittidhufeenyan tarree galanii mudhii walqabachuun yemmuu walitti ragadan mormi irra keessan waan irraa citee lafa bu’uu fakkaata. Qalbii namaas booji’a. Nama dandeettii sirbaa qabuu mitii isa kaanuu onnee isaa kakaasa, fudhatees siin lixa.
Waajjira Aadaafi Turizimii Godina Shawaa Kaabaa
Charinnat Hundeessaatiin
BARIISAA SANBATAA Qaam’ee 2 Bara 2016
