Oromiyaa jaalannu gibira kanfaluudhaan haa ijaarru

Sagantaan sochii gibiraafi taaksii mataduree, “Dirqama­koo nan bahadha, mirga koos nan gaafadha’ jedhuun Sanbata darbe Oromiyaatti ifatti eegala­meera. Sagantichi waggaa guu­tuuf kan turu yoo ta’u, hanga sadarkaa gadiitti itti fufiinsaan adeemsifama. Kaayyoon sa­gantichaas hubannoo hawaasni gibiraafi taaksiirratti qabu gab­bisuufi kaffaltoota gibiraa dad­ammaqsuudha.

Daarektarri Abbaa Taayitaa Galiiwwan Oromiyaa, Aadde Caaltuu Saanii akka jedhanitti, Oromiyaa jaallannu ijaaruu kan dandeenyu faarsuudhaan qofa osoo hintaane diinagdeed­haan utubuudhaani. Gibiraafi taaksii haqaan kaffaluun dirqa­ma lammii biyya isaa jaal­latuufi ittigaafatamummaan itti dhaga’amu irraa eegamuudha. Namoota gibiraafi taaksii ama­namummaadhaan kaffalaniif abbaan taayitichaafi bulchiinsi mootummaa naannichaa galata olaanaa kan qabuuf ta’uu himu.

Akka Aadde Caaltuun jed­hanitti, galiin gibiraafi taaksii naannicha irraa sassaabamu waggaa waggaan dabalaa kan jiru ta’us dinagdee naan­nichi maddisiisu waliin yoo madaalamu gahaa miti. Biyy­ootni Awurooppaafi Ameeri­kaa sirna gabaafi daldala isaa­nii ammayyeessuun omisha waliigalaa isaanii irraa galii gibiraafi taaksii %40 ol wal­itti qabaa jiru.

Denmaarki omisha waliigalaa biyyattii ir­raa galii gibiraa %49, Jarman %46, Ostiriyaa %43, Afrikaa Kibbaa, %29, Gaanaan %21, Keeniyaan %18 kan sassaaban yoo ta’u, Itoophiyaan ammoo %10-11 irra cehuu hindandee­nye. Bittaafi gurgurtaan sirnaan galmaa’uu dhabuun sababoota galii gibiraafi taaksii Itoophi­yaa xiqqeessan keessaa isa tokko.

Sirna bittaafi gurgurtaa keessatti nagahee kennuufi gaafachuu dhabuun, daldalaan galii dhoksuun, gibira waliin dhahuun, hubannoo hawaasni gibiraafi taaksii irratti qabu laafaa ta’uufi sirni daldalaa ammayyaa’aa ta’uu dhabuu sababoota galii gibiraafi taak­sii biyyattii irratti rakkoo uu­maa jiraniidha.

Gibira bara 2010 sassaabame keessaa harki 43 kan hajjetoota mootum­maafi dhaabbilee dhuunfaati. Lakkoofsi daldaltoota gibiraa waliin dhahaniis salphaa waan hitaaneef kanneen seera dalda­laafi gibiraa eeganii hojjetan ir­ratti dhiibbaa qaba. Galii arga­tan irraa namaa qooduufi galii argatan irraa gibira kaffaluu dhabuun sirna Gadaa, amantaa kiristaanaafi isilaamaa kees­saattis fudhatama kan hinqabne ta’uu dubbatu.

Biyya ofii kan ittiin waamamaniifi keessa jiraatan hatuufi saamuu caalaa waanti nama qaanessu hinjiru kan jedhan Aadde Caaltuun, um­mataafi biyya ofii jalaa ha­tanii kabaja argachuunis hindanda’amu. Qaamni galii gibiraa miliqsuufi waliin dhahu gocha qaaniifi kabaja namaa hir’isu ta’uu isaa hubatee galii argatu irraa gibira amana­mummaan kaffaluu akka qabu yaadachiisaniiru.

Galiin gibiraafi taaksii irraa sassaabamu misooma hawaas-dinagdee biyyaafi naannichaa si’eessuuf gargaara jedhanii, hawaasni gibira amanamum­maafi yeroon akka kaffaluuf hojiin hubannoo uumuu, dad­ammaqsuufi seera gibiraafi taaksii kabajchiisuu waggaa guutuuf itti fufiinsaan ni hojj­etama. Kaanneen gibira wal­iin dhahaniifi dhoksan irrattis tarkaanfiin seeraa kan fudhata­mu ta’uu himu.

Olaantummaan seeraa kan kabajamu dirqama keenya baanee, mirga keenya yoo gaafanneedha kan jedhan Aad­de Caaluun, dimokraasii yeroo jennu waa’ee mirga keenyaa qofa osoo hintaane waa’ee dirqama raawwachuu qabnuu dagachuu hinqabnu. Mirgi keenya kabajamuu kan danda’u dura yoo dirqama keenya baaneedha. Seera gibiraafi taaksii kabajchiisuuf hundi keenya waliin taanee qaama gi­biraafi taaksii dhokisuufi waliin dhahu saaxiluu qabna. Jaalala naannoofi biyya keenyaaf qab­nu galii arganne irraa gibiraafi taaksii amanamummaan kaffa­luudhaan haamul’ifnu jedhu.

Pirezidaantiin Bulchiinsa Mootummaa naannoo Oromi­yaa Obbo Lammaa Magarsaa akka jedhanitti, misoomaafi guddina biyyaa ykn naan­noo tokkoo kan ariifachi­isu ykn duubatti kan harkisu qabeenya mootummaan sun qabuudha. Mootummaan qa­beenyaafi faayinaansii gahaa of harkaa hinqabne hangam yoo hawweefi ifaaje illee gaaffii misoomaa hawaasni isa gaafaatu yeroodhaan deebi­suu hindanda’u. Kanaaf galii mootummaa guddisuu dhimma xiyyeeffannaa olaanaadhaan ir­ratti hojjetamuu qabuudha.

Sosochiin gibiraafi taaksii waggaa guutuuf ittifufu kun galii guddisuun mootummaan gaaffii ummataa yeroon akka deebisuuf gargaara jedhanii, gurmaa’inniifi caaseffamni Abbaa Taayitaa Galiiwwan Oromiyaa erga sirraa’ee as galiin mootummaa yeroo gara yerootti guddataa jira. Galiin mootummaa naannichaa bara 1998 miiliyoona 600 hincaalle, bara 2010 gara biiliyoona 16tti guddateera. Galiin naannichaa waggoota 10 keessatti dachaa hedduun guddateera. Galiin kun harki walakkaan hojjetaa mootummaa irraa waan sassaa­bamuuf galii naannichaa sir­riitti sassaabamaa jira jedhanii dubbachuun baay’ee ulfaataad­ha jedhu.

Oromiyaan madda din­agdeefi sochiin gabaa bal’aan kan keessatti adeemsifamu, hojjetaa mootummaa, dhaab­bilee dhuunfaafi daldaltoo hedduun kan keessatti arga­man ta’us galii naannichi maddisiisu sirriitti sassaabnee gaaffii ummata deebisaa jirra jechuu hindandeenyu kan jed­han Obbo Lammaan, daldal­toota gibiraafi taaksii kaffalaa jiranirraa galii gibiraafi taaksii qooddachuu qofa osoo hin­taane tajaaajila isaan mootum­maarraa barbaadan guutuun dirqama mootummaa ta’uu eeru. Gurmaa’insa mootum­maan naannichaa dhiyeenya kana taasise keessaa tokko hawaasaafi daldalaaf tajaajila haqummaafi si’aayinaan ken­nuu akka ta’e dubbatu.

Misoomaa naannichaa gud­disuuf galii keenya duguugnee sassaabuu qabna. Kan galii argatu kamiyyuu utuu qaamni mootummaa isa hin adam­sin gibiraafi taaksii kaffaluun dirqama isaa ta’uu hubachuu qaba. Galii dinagdeen naan­nichaa maddisiisuu guutum­maatti kan sassaabnu yoo ta’e misoomni keenyas hangasumaa guddachaa adeema. Oromiyaa misoomsuu, guddisuufi jijji­iruun galii keenya irratti waan hundaa’uuf daldaaltoonni, ab­bootiin qabeenyaa, hoggan­toonni, hojjettoonni mootum­maafi hawaasani naannichaaf waliin taanee warra taaksiifi gibira dhoksan saaxiluufi bar­siisuudhaan akka isaan kaffa­lan taasisuutu nurra jira jedhu Obbo Lammaan.

Oromiyaan akka misoomtu, guddattuufi jijjiramtu barbaan­na yoo ta’e madda faayinaan­sii mootummaa guddifneedha jedhanii, qaamni mootummaas jabaatee haqummaafi qulqul­lummaan hojjechuun kan irraa eegamu ta’uun akkuma jirutti ta’ee qaamni hawaasaa hundin­uu tumsa olaanaa taasisuu akka qabu dhaamaniiru.

Ambaasaadaroota sosochii taaksiifi gibiraa ta’uun atileeto­ta, artistoota, abbootii amantii, abbootii Gadaa, kaffaltoota gi­biraafi barattoota filatamaniiru. Ambaasaaddaroonni filatama­nis sosochii gibiraafi taaksii waggaa guutuuf naannichatti taasifamurratti hirmaachuun kaffaltoota gibiraafi taaksii dadamaqsuufi barsiisuuf kan hojjetan ta’uu waadaa seenaa­niiru.

Ambaasaaddara sosochii gibiraafi taaksii ta’uun kan filatamte Koloneel Atileet Daraartuu Tulluu akka jettetti, gibiraafi taaksii kaffaluun di­nagdee biyyaa guddisuudha. Daandii caccabaa irra deemuu, bishaan dhugaatii qulqulluufi ibsaa dhabuu, mana barumsaafi mana yaalaa dhabuu namni bar­baadu hinjiru. Mootummaan tajaajiloota kunneen akka guu­tuuf gaafachuun dura gibiraafi taaksii kaffaluun gahee keenya ta’uu isaa hubachuu qabna. Gi­biraafi taaksii kaffaluun ijool­lee keenyaaf bu’uura gaarii haa buusnu.

Gaaxexeessaafi Artisti Jaafar Aliis akka jedhutti, wag­goota afran darban hawaasaan gibiraafi taaksii hinkaffalinaa jechaa tureera. Yeros mootum­maa sana laaffisuufi umurii gabaabsuufi. Yeroo sana sirri­idha turre. Amma immoo mis­ooma keenya akkuma dur tu­retti oofuu osoo hintaane waan gaafa fincillu sana balleessines bakkatti deebisuuf dirqamni gi­biraafi taaksii kaffaluu keenyaa dachaa ta’uu qaba. Rakkoon gi­biraafi taaksii kaffaluu dhabuu biyya keenyaa hubannoo dhabuudha.

Akka gaazexeessichi jed­hutti, biyyoota guddatan kees­satti gibiraafi taaksii kaffaluun mallattoo qaroominaati. Gibi­raafi taaksii kaffaluu dhabuun ammoo yakka qofa osoo hin­taane qaaniidha. Manaafi biyyi tokko. Namni manasaa ijaaruufi meeshaa barbaachisuun guutee itti fayyadamuuf of hinqusatu. Gibiraafi taaksii kaffaluu dhi­isuun wallaaluma. Waanti inni kaffale deebi’ee misooma isaaf akka oolu hubachuu dhabu­udha. Namni gibiraafi taaksii nyaatu sammuu saa waliinuu araara hinqabu.

Qeesis Balaay Mokonnon akka jedhanitti, gibiraafi taak­sii miliqsuun cubbuudha; ama­namummaan kaffaluun ammoo kabaja. Namni kan rabbii rab­biif, kan mootummaa mootum­maaf sirriitti hin kaffale yak­kamaadha. Waaqayyo namni qabeenya akka bulchuuf waan muudeef namni gibira sirriitti hin kaffale akka nama rabbiin hateetti lakkaa’ama. Gibira sir­riitti kaffaluun Waaqa birattis ta’e mootummaa biratti ulfina nuuf malu akka argannu waan nu taasisiif gibira amanamum­maafi haqaan kaffaluu qabna.

Aartisti Hacaaluu Hundeessaa gamasaatiin akka jedhutti, bulchiinsi gaariin, nageenyi­ifi gibirri misoomaafi guddina biyya tokkoof daran murtees­soodha. Biyyootni guddatan yoo barbaadan bishaan jala ykn samii irra daandii kan ijaaran gibira ummata isaanii irraa sas­saabaniini. Kanaafuu ummatni keenya hundi aadaa gibira kaf­faluu gabbifachuun biyya isaa guddisuu keessatti qooda isa irraa eegamu bahachuu qaba. Qaamni gibira sassaabus utuu gibira sassaabame hinsharafin kallattiin hojii misooma bi­yyaatiif akka ooluuf hojjechuu akka qabu dhaamsa dabarseera.

Ammaan booda gibiraafi taaksii seeraan utuu hinkaffalin gaaffii misoomaa gaafachuun hindanda’amu kan jedhu Artisti Hacaaluun, gibiraafi taaksii kaffaluun dirqama lammum­maafi biyyummaati. Gaaffiin misoomaas gibira kaffaluun booda ta’uu qaba jedha.

Artisti Hawwii Tazarraa akka jettutti, gibira kaffaluun misoomaafi guddina dinagdee si’eessuun hawaasni tajaajila tajaajiloota maana yaalaa, bishaan dhugaatii qulqulluu, ibsaafi daandii akka argatan waan taasisuuf hundinuu galii argatu irraa gibira seeraan kaf­faluu akka qabu dhaamti.

Artisti Biddiiqaa Tafarii akka jedhutti, namni kamiyyuu biyya keessa jiraatuufi mir­gasaa itti gaafatu keessatti galii argaterraa gibira kaffaluu qaba. Biyya abbootiin keenya aarsaa hedduu itti kaffalanii asiin ga­han nuyi ammoo gibira kaffalu­udhaan gara ittaanutti ceesisuu qabna jedha.

Kaffalaa gibiraa olaanaa kan ta’an Injinara Dirribaa Da­farshaa akka jedhanitti, gibira kaffaluun biyya ijaaruu, gud­disuufi mootummaa jabeessu­udha. Kanaafuu kaffalaan gi­biraa galii xiqqoos ta’e guddaa argatu gibiraafi taaksii seeraan kaffalu biyyaaf bu’aa guddaa buusa.

Bariisaaa Bitootessa 20/2011

 Natsaannat Taadasaatiin