Itophiyu aantino Tonne dirrara massagantannota latishshu mixo qixxeessidhe gumulate millimmo hanaffunkunni layinki diro amaddino. IFEDR latishshunna pilaanete ministerenni qixxaabbinotinna 2013 – 2022 M.D geeshsha gumulantannoti latishshu mixo “Itophiyu Afriku Jireenyu lawishsha” yitanno hedo amaddinote.
Bakkalcho Gaazeexino qara qara Tonnu diri mixo ikkitino gobboomu miinji woyyaambe aana illachishe xaa geeshsha noo gumulo ma labbannoronna koroonu fayyanna Aliyye gobbate kifilera noo akati kalaqino xiiwo dandaate loosantanni noo loossa lainohunni IFEDR Pilaanetenna latishshu ministere ministiricho Dr. Fitsum Asaffite ledo hasaawa assine aanino garinni niwaawete shiqinshoommo.
BAKKALCHO:- Gobboomu miinju woyyaambe Giwirrinnu latishshira wo’manta irko assatenni Giwirrinnu laalcho ammansiisannonna sufo noo garinni lossate amandoonni mixo garinni loosantanni noo loossa pilaanetenna latishshu ministere hiittoonni keentanno?
Dr. Fitsum:- Giwirrinnu gobbanke garinni xaphoomu miinju lophoranna buxima ajishate luphiima qeecha amadanno handaaraati. Kalqete rosichinnino la’neemmo woyte Chayina labbino gobbuwa lophonsaranna reekkonsara umita kaimu wolqa ikkinonsahu Giwirrinnu handaaraati. Sau dirrara kayinni Giwirrinnu miinju giddo hasiisanno geeshshi qeecha fulannokki gede haammata xiiwo kalaqantino. Tenne xiiwo bande Giwirrinnu handaara yannaasincho assatenni laalchonna laalchimma leda dandiinanni gede gobba giddo sagalete shiqishonni umo dandaatenni gobbanni e’’annoha sagalete laalcho riqiwannonna garunni gobbaydi soorro bue ikkanno gede gobboomu miinju woyyaambe aana illacha tungoonni Onte handaarra mereerinni mittoho. Konninnino sa’u sase dirra giddo Giwirrinnu handaarinni babbaxxino dani woyyaambe assinanni keeshshinoonni.
Giwirrinnu handaarinni assinanni Keeshshinoonni woyyaambe mereerinni gama kayisate geeshshira umihu womaashshunni, gobbayidi soorronninna tekinoloojete e’’onni hasiisanno garinni irkisamikkinni keeshshinoha ikkasinni tini hajubba woyyaawa noonsa yine liqoote beehachi giddo xawe leellanno garinni sa’u Sase dirra giddo konni alba noowiinni baxxino garinni Giwirrinnu handaarira woyyaabbino liqoo aa hananfoonni. Kuni ikkinohu kayinni mootimmate baajeette irkonniiti. Mootimmate baajeette irkonni konni alba assine egenninoonnikki bikkinni giwirrinnahono ikko giwirrinna yannaasincho assitanno wolootta handaarrara luphiima baajeette fulo assinoonni. Lawishshaho; irshahonna ce’idhe galtino qooxeessubbara wayi latishshi gorsaho liqootenni ledote luphiima investimentenna baajeette mootimmatenni fulo assinoonni.
Wolu Giwirrinnu handaara womaashshu shiqishonni horonsi’raancho ikkannokki gede assannori mereerinni mittu liqiissitannorinni xa’minanni amadisiishshaati. Quchumu giddo mitto mine amadisiinse afi’nanni liqoo geeshshita jawa irsha afi’rino manchi nafa wodhote irko nookki daafira amadisiise liqii’ra didandaanno. Ce’’e galinohuno milli yitanno jirosi amadisiise liqii’ranna loososi halashshi’ra didandaanno. Tenne hajo assinoonni woyyaambe giddo luphi yino deerrinni illacha tunge milli yitanno jiro amadisiisse liqii’ra dandiitanno gede assinoonnihura Giwirrinnu womaashshi aana jawa woyyaambe leeltino.
Wole irko giwirrinna yannaasincho assinanni tekinoloojenna haammata Giwirrinnu e’’o qaraxiweelo e’anno gede assinoonni. Tiraakiterootu, kombayinerootu, ado xuurranniri, malawo malabbanno qansoota horonsiraano assitannotinna wolootu e’’ono luphi yiino deerrinni qaraxiweelo e’anno gede assate jawa kaa’lo assitinno.
Giwirrinnu umisinni loosu harinshonna baattote gashshooti soorro assasinni konni alba mite mite daga baattonke tatta’inota ikkasenni injiitinota dikkitino ; giwirrinninke hexxo diafi’rinoho yite heddannonkanni. Ikkollana konne laooshshe soorratenni baatto tatta’inohu buqqeenke giddo ikkinnina addanka ikkinokkita leellishatenni harinsho yannaasincho assatenni Ekistenshiinete looso halashshatenni loosidhe galtinori mule mule noore ikkansanni baatto mimmito xaadinseenna loosantanno gede assa dandiinoonni. Oromiyaho Arsinna Baale zoonnara hattono Amaaru qoqqowira Soojjaatinna Galchimi Goojjaame Zoonnara hattono wolootu qooxeessubbara la’nummoro lowo geeshsha xaggeeffachishanno garinni hala’lado daddalu irsha lawannoha kayinnilla haammata loosidhe galtino daga baattonsa qineessote e’’o tekinolooje horonsi’rate injiitinota assatenni xaadinse gumulo hanaffanno gede assa dandiinoonni.
Woluno xaphoomu ministirichinni illacha tunge loonsanni hee’noonnihu arri Qamade gorsu loosooti. dhaggeeffachishshanno soorro borreessantanni afantanno. Gumano muli yannanni dikko ga’labbi yitanni hadhanno woyte la’neemmoha ikkanno. Qamade gobbaydinni hidha uurrinseemmo gede dandiisannonkehonna gobbanketa sagalete wowe buuxisate jawa qeecha fulannohonna hendoommo yannanni balaxe gumulamanni noo loosooti. Xaphoomunni gobboomu miinju woyyaambe Giwirrinnu handaari soorro tenne labbanno.
BAKKALCHO:- 2003 M.D nooha handaarrate fulote daddali mereerima guma la’neemmo woyte 73.8 anga xibbuunni diwannohu Giwirrinnu handaaraati. Manufakicheriinge 12.2 hattono shiilo 11.2anga xibbuunni qeecha amaddanno. Fulote laalchi bikka lossatenni hattono gobba giddo ledote waaga lende dikkote shiqishatenni gobbaydi soorro lossate dandiissanno loossa Tonnu diri latishshu mixo hala’linyi bikkinni gumulantanni no yite ammanatta?
Dr. Fitsum:- Mittu miinji yannaasinchimma, sufo noohanna lophosi kaajjado safo aana safantinota buunxeemmohu miinju tantano reekko assa dandiinummorooti. Miinju tantano reekko yineemmo woyte umire yineemmori giwirrinnanna shiilo labbino handaarra laashshate industire widira reekkisa dandiinummorooti. Giwirrinnano ikkiro laashshinoha noo gedeenni qole hirantenni qineesse waaga lede soya dandiiniro ; shiilono ikkituro noo gedeenni xinqe hira calla ikkikkinni industirete e’’o assine horonsi’ra dandiiniro gobbate miinji yannaa’mi reekkami yineemmo. Kalaqantannoti loosu kaayyonna dagganno e’’o hakko bikkinni woyyaabbinota ikkitanno.
Konni handaarinni baxxinohunni sa’u latishshu mixonkenni mixote deerrinni amandoonniha ikkirono; digumulantino. Tonnu diri mixo giddo garunni la’noommo. Assinoonni xiinxallo leellishshinori laashshaano industirra handaari aana laalchimmatenna heewisamaanchimmate qarri nootaati. Laalchimmatenna waaga lende dikkote shiqishate widoonni noo deerri lowo geeshsha ajinoho. Lawishshaho industirra heedhurono lowo geeshsha haammata e’’o gobbayidinni abbine gobba giddo lendeemmo waagi shiimaho.
Wole jawa laanfe jajjabba , manaaddanna shiimaadda industirra mereero nooti albiidinna badhiidi mittoo’ma ajjinote. Kunino miinjanke reqecci assatenni ledote xaphooma industirete latishsha badhera gatanno gede assitino ciyubba mereerinni afantanno. Umi deerrinni taala noosihu Ixaana ikkanna 10 diri mixo giddono ikko gobboomu miinju woyyaambenni Giwirrinnu laashshaano industirra gede jawa bayicho uynoonnisi. Umihunni heewisaamaanchimmanna lalchimma ledate. Wolu 10 diri mixo illachu handaara wo’munku ragi lopho gede assineeti hedote giddo worroonnihu. Mitto handaara calla ikkikkinni Itophiyu gobbate gede haammata kisantinokki jiro noose gobba ikkitinohura laashshaano industirra huluullo nookkiha dagganno 10 dirra lopho bue ikkitanno yine hendanni Konne tirate muli yanna kawa baxxinohunni koroonu fayya yannanni hanaffe gobba giddo xaaddinonke mitiimma noonkanni. Konni ledo amadaminohunni Jio-Poletikunni kuri handaarra yannaasincho assate hasiisannonkere latishshu halamaanonkewiinni agadhinanni keeshshinoommota womaashshu irko Aliyye gobbate kifilera kalaqantino gaance ledo amadaminohunni amaddino so’rino laooshshinni kainohunni agura hoogansanni xiiwo kalaqqinonke. Ikkirono; industire lossanna yannaasincho assa dandaa hoongummoro tini gobba yannaasinchonna sufo noose gobba ikka didandiitanno. Miinjuno hakko bikkinni loosu kaayyono ikkituro islanchimmanna batinyu nooseta loosu kaayyo kalaqa dandiinannihu Industire te giddo ikkasinni huluullo nookkiha gumulama noosi. Ikkollana haammatare haaroonsinoonni.
BAKKALCHO:- Tonnu diri latishshu mixo industirenniha baxxinohunni Manufakicheringete handaara xaphooma gobba giddo laalchira assitanno kaa’lo 2012 M.D noowiinni 6.9 anga xibbuunni 2022 ni 17.2 angawa lossate hendoonni. Handaaru gobbate loosu kaayyo kalaqo aana amadinoha Onte anga qeecha 2022ni 15 angawa lossate hendoonni. Gobbanke tenne mixo gumulsate dandiissanno harinsho aana afantanno yite hedatta?
Dr. Fitsum:- Industirete yineemmo woyte budu xa’mooti; yannate batinyinna harinshonni gatamarranni budeeti. 18kinna 19 ki sanira nooha lophitino gobbuwa industirete rosichonsa la’neemmo woyte budu gatamarshi hiittoo harinshonni xa iillino deerra iillishinonsaro huwanteemmo.Techo liqiidhe abbite techonni tirfe afi’ra hooga, shiimaaddanna manaadda yinanni industirrate deerrinni lowo geeshsha loosa, loosu kalaqo, woyyeesse loosa, cincanna egenno xa’mitannota ikkasenni industirete gatamaranna yannaasincho assano budeho. Tenne widoonni gobbanke industire gatamara hanaffinohu muli yannaraati. Konni daafira ha’neemmo doogonna adhineemmota mitte mittenta qaafo keenneemmohu kaimanke hedatenniiti.
Konni garinni tini gobba indestirete handaarinni mixi’noonnire wonshitanno? yitanno xa’mora umi coye ikkannohu laooshshe, ajuujanna poolise taashshate hajooti. Konni alba noo poolise hiittoo foonqe noosete, mixonke ma labbannote? na istraateejenke hiittoote? yine buunxe taashsha hasiissanno. Konni garinni 10 diri latishshu mixo aana Industirete handaarinni jawa soorro assinoonni. Konni daafira tonnu diri mixo industire mittu illachu handaari gede lophote bue assine adha mitte laooshshu soorrooti yine adhinammora hasiisanno.
Layinkihunni luphiimate yineemmo industirra addinni fushshine la’’atenna Industirete paarkuwa calla batisatenni industirete handaara yannaasincho assitanno yaanno laooshshi ledo mittoo’ma yitanno hedowa daa dandiinoonni. Luphiima, mereerimanna shiimaadda industirra yineemmore agurreenna xaphoomu giwirrinniwa, shiilonna wolootu handaarrawa gamba yaa hoogguro industire reekkama didandiitanno yaanno laooshshe amada jawa soorrooti. Togo assinummorooti amadamme ledonni lopha dandiitannohu.
Wole haaro industirete poolise mixo jeefinse hasaawa assineenna umi hedo jeefantino. Muli yannanni ministirootu amaale mine kaajjinshanniha ikkanno. Haaro poolise amandoommo mixo gumulleemmo gede jawa kaa’lo assitannonke. Mixo gumulsateno dandiisannohu gatamaraminohunna gatamaraminokki dhuki noonke. Gatamaramino dhuka yineemmohu industirete paarkuwanna loosu aana noo ijaarraati. Batinyootu xa loossanni afantannohu 50 anga xibbuunninna hakkuyi woroonni noo laashshate dhukinniiti. Laashshate dhuka 80 anga xibbuunni lossa dandiinoommoro; wole haaro industire uurrisa hasiissukkinni hendoommore wonsha dandiineemmo. Haaruudde ijaarranna haaro investimente lendeemmota hedote giddo wora hasiissanno.
BAKKALCHO:- Aleenni hanafote Onte dirra giddo anfe egenninoonnikkiti waagu lexxo borreessantinota kayinsoommo. Atino qansootu heeshshote iibbabbo giddo nooti maanxannikkita ikkase kayisoottana, waagu lexxo xa noo deerrira uurrisate dandiinoommohu gobboomu miinju woyyaambe gumula dandiinoommohuraati yaatta?
Dr. Fitsum:- Heeshshote sutamanna waagu lexxa noowa uurrinsoonni yaa dandiinanni. Togo yeemma woyte mitto darga uurrino yaa di ikkino. Gaance, koroonunna kalqoomu ikkito no. Waagu lexxo lexxitanni no; kawiinni sa’annokki gede assate kayinni gobboomu miinju woyyaambe gumulanke umise qeecha assitino. Miinju Woyyaambe Gumulama Hooggoommero Heeshshote Iibbabbo Konni Deerrira Keeshshiishate Mitii’mineemmonkanni. Konni alba Itophiyu giddo waagu lexxo 60 na 70 anga xibbuunni iillite egentino.
BAKKALCHO:- Mootimmanniti kappitaalete baajeette mixotenni amandoonninna horonsa ammannoonni mootimmate Investimente aana calla hosa nooseta; gumulono buuxate kaajjado harunsote amanyoote diriirsa hasiissannota seerunni kaajjinshoonni. Kappitaalete baajeette hendoonni garinni hasi’noonni illachira calla hosase buuxate uurrinshu harinsho heedhanno gede assate deerrinni ministerete loosu mini mageeshshi xeertinye ha’rino yaa dandiinanni?
Dr. Fitsum:- Gobboomu miinju woyyaambe hanqafo giddo loosantino jajjabba loossa mereerinni mitte mootimmate latishshu pirojektuwa gashshooti lallawa kaajjishate. Kuni lallawi kaajjihu gedensaanni mitte pirojekteno sammi yine ka’ne safote kincho tungoonnire di ikkitino. Mitte mittenti pirojekte hedote kaiminni hananfe xiinxallote harinsho geeshsha lee deerra afidhinota ikkitinohura konne deerra sa’’a noose. Konne deerra sa’uhu gedensaanni umihunni gobbate latishshu mixo ledo hadhannota ikkase, Layinkihunni mootimmatenni loosama noonsari hallanyootu handaarinni loosantara dandiitannokkire ikkansa; Sayikkihunni noonke bikkantino jironni xa loonsiro woyyannonso aanino dironna aantino dirrara loosantara dandiitanno? hattono xiinxallote widoonni miinjunnita calla ikkitukkinni dagoomittete horose qooxeessu dagawa noose kaa’lo la’nanni. Tenne baala wonshitanno pirojekite sufa dandiitanno yine haanja kaarde uynummoro jajju ministere kayinni woxe gaamtanno. Konni daafira 2014 nni hananfe mitte pirojekteno konni amanyooti giddoonni sa’ukkinni woxe gaammoonniti dino.
Konni loosu amanyooti giddo umihunni horo afidhino pirojektuwa gatisa dandiinoonni. Layinkihunni; horo noonsare ikkite heedhenni hallanyu handaari loosa dandaannore ikkituro mootimma mayra loossanno yine gatinsoonniri heedhanno. Wolootu kayinni babbaxxitino loosu minnara mittu dani amado noonsa pirojekituwa mittowa gamba assine loosa dandiinanna tatta’e loosantinori gamba yite loosantanno gedenna gummaamma ikkitanno gede umisi qeecha fulino. Wolu kayinni hiittenne gobbarano ikkiro jiro bikkantinote; noonke jiro bikkinni pirojektuwate aante agarsiisate umisi qeecha fulino. Konninnino lowo geeshsha gummaame woyyaambe yineemmote giddonni tini mittete yee ammaneemma.
BAKKALCHO:- Ola harinsoonni qooxeessubbara iillitino gawajjonni kalaqaminohu haammatu qarri umosi xawisanni ha’rannohu aantino yannaraati yine agarrannina; tenne hedote giddo wortino qixxaawo no?
Dr. Fitsum:- Eewanni! Kalaqamino qarri bikkinni qixxaawo assinoonni. Tenne widoonni xawisate hasi’reemmahu loosantino loossa gobbate gede xaphi assine miinju xiiwo seekkine la’neemmo gede assitankera dandiitanno. Wolu qooxeessira loosantino loossanna assinoonni sharro qarra maaxxannokki gede xawisate hasi’reemma coyi hee’riro, ola harinsoonni qooxeessubbara noo qansooti heeshshote akata qansootu deerrinni la’nanni woyte gawajjantino.
Ninke halantino mangistuwa sufote latishshi e’’o adhine uminke mixo gede assine amadoommo. Sufo noo latishshiti qara massago kayinni ayno badhera gata dinosi yitannote. Konni oli giddo gobbate gede miinju aana iillara dandaanno qarra baalunku qansichi huwatanno yee hedeemmo. Qarunni hawama hasiissannosikki coyi ola harinsi qooxeessubbara heedhanno qansooti mittu mittunku heeshsho aana heedhanno xiiwo shota gede la’nannita dikkitino. Konne qarra sufo noo garinni tira dandiinanni gede jajju ministere umose dandiitinota wirro uurrisatenna gatamarate sekretariyaate tantano kalaqqino. Latishshu halamaanonnino luphiima jajja afi’noonni; mootimmano baajeette gaantino. Konnira wirro qolle uurrisate loosira e’neemmoha ikkanno. Mixono gumulantanni afantanno.
Tenne mitiimma sa’neemmo gede mittu mittunku qansichi anewiinni mayi agaramanno yee hedanno yanna aana afammeemmo. Mootimma qarra dandaate fushshitanno seeranna adhitanno qaafo irkisanna halama mittu mittunkuwiinni agarantannote yee hedeemma.
BAKKALCHO:- Dr.Fitsum yannakki uyte oottanke hala’ladu xawishshira wodaninni galanteemmo.
Dr. Fitsum:- Anino galateemma
Qiddist Gezaheny
Bakkalcho Onkoleessa 18, 2014 M.D
