Mannu wolu kalaqaminni baxxannohu buqqeesi dandoo horonsi`re qarraho furcho qixxeessannoha ikkasiinniiti. Kuni qole, albi waro haqqe quxe dubbu saada ugaaxatenni kayse techora iillinoommo tekinoolooje geeshsha manchu buqqee loossino.
Konne ikkinohura, manchu beetti uynoonnisi buqqee garunni horonsirinokkiha ikkirono, boode kalaqote looso kalaqatenni qarra tirtanno kalaqo kalaqate dandiino. Kuni manchu beetti xiinxallote gumi, mitu kalqete dana soorritinoreetinna baayiriidiha kalaqamu gadenna rosicho hattono laooshshesi yannaasincho assate kaa`lino.
Techo sewoote gafinkera “306 loossa kalaqe reqeccote shiqishara qixxeessino Tophiyu atileetichanna qajeelshaancho haa`ne shinqoommo. Atileetichu dodanshote mueleenni yannasi nabbawanninna xiinxallanni sayisannoha ikkanna, yanna yannatenni haaro hedonna loossa burqisanno. Xaa geeshsha lame looso wo`naalshaho shiqishe mittunni afamishsha afi`re layinkihunnino afamishsha afi`rate dodamanni no.
‹‹Wo`naalshaho shiqisheemmo loossa`ya aneta ikkitinota la`anni heedhe, uminsata lawisse loosse shiqishshanno mannooti noohura kalaqoommo loossa shiqishate guficho ikkinoe” yaanno.
Muliyye Iyyaayu yinannisi. Atileetichahonna qajeelshaanchoho. Ilamasinna lophosi Amaaru Qoqqowira Gonderete Zoonera Gonderete Quchumi qooxeessira Amba Gowaalti olliiraati. Anjesinni mininsanni kayse rosu mini geeshsha 40 xiqqeessa lekkasinni haranno. Haammata yannara rosu minira ha`ranno yannara dodanniiti. Soodo rosu minira barrannosikki gede dodanni ha`ranno. Rosu mininni fulanno woyte saadate waa haayikkisara dodanni ollaa maranno. Togoonni ikkanniiti atileeticha ikkinohu.
Atileetichu Muliyye mitte kifilenni kayise sette kifile geeshsha ilaminowa baadiyyete olliira rosino. Honsikki kifilesi rosara Gonderete quchuma dayii. Mitto diro baadiyyetenni lekkasinni hodhanni rosino. Mitto diro gudi gedensaanni isino jaallasi gede Gonderete quchumira mine karaayyae gala Hanafi. Rosono rosanni dodanshote heewono heewisamate milli yaanno. Addi addi yannara isi rosanno rosi mineno ikko Gonderete quchumiranna Zoonete harancho dodanshonni heewisamanno.
Rososi jeefisi gedensaanni mitto diro hakkonni Gonderete, Debaarqi qooxeessi dureeyyenni irkisamantanno mitte kilawete gaamo giddo karsame millimillo hanafino. Tenne yannara, harancho dodansho agure seeda dodansho heewo qajeela Hanafi. Sae sae Bahir -Daaretenna wolu qooxeessira ha`ranni heewisama hanafino.
Kilawete giddo hanqafamankunni roorenkanni umisinni dodate baxxino keere uytannosi daafira kilawete giddonni fule umisinni milli yaa hanafino. Mitte yannara gobbate giddonni fule heewisama hasi`re ikkitubba xiinxallanno. Umisi wo`naalshinni heewo noo baycho baala hase maranni
kaa`litannosire hasi`re daallasahonna sagalete baantannasi hattono horopilu tikkeette kaa`litannasi heewisama Hanafi. Eezhiyaho, Laatini Ameerikho, Awuropaho hattono addi addi quchummara heewisamino. Mite yannara deerru giddora eanni, mite yannara deerru giddora eikkinni gatanni; mite yannara horo afi`ranni, mite yannara fulote calla baantanna heewisamanni saino.
Muliyye dodanshote heewonna millimillo assi gedensaanni yannasi saysa baxannohu xiinxallotenna kalaqote loosi aanaati. Baxxinohunni, gobbaydi kalqe la”ate kaayyo afi`rino daafira, gobbasi yanneessate kakkaooshshi kalaqamanno gede assinosi. Rosamino looso loosa cee`mishshannosi. Illacha tuga hasiissanno loossa aana illachiisha baxanno. Mixosi, gobbasinna dagasi albira qole sufisate dandiisiissanno loossanna hedo uullara dirrinse loonsanni hajo aanaati.
Muliyye kalaqino loosi giddo mittu, “Ispporte diillalote gadi soorrora” /sport for climate change/ yaannoho. Togo yaanni xawisanno. “Manchi beetti sumuu yitino diilallo afi`re foo`late keeraancho diilallo hasi’ranno. Xa noo garinni kalqe addi addi mannu loosinonna kalaqamu korkaatinni diilallote ba`nera reqecci yitino. Diilallote gade soorro qolte seeda dirra harinsho gumaati. Foo’lineemmo diilallo bai`ino daafira foo`late mannimmanke gawajjantanno. Manchu beetti fooliishshiri woy reyii yinannihu foolu tairooti. Konnira, foolu Manchu beettira hasiisannohonna jawa coyeeti. Manchu heeshshote heeranno yannara heeranno heeshsho qeelate babbaxxino looso loosanno. Konne loosannohu foo`late amanyootinniti.
Kalqete aana addi addi millimillo fullahaanotenni xiinxallo assine wodhonna biddisu fuleenna uurrinsha ikkitino. Lawishshaho:-Lekkate Kowaase Federeeshiine, Atileetiksete Federeeshiine, Vooli- Voolete kowaase Federeeshiine, wkl Kula dandiinanni. Wodhonna biddiSsu federeeshiine uurritino millimillote illachi garunni harinsanni gede kaa`litanoreeti.
Wole widoonni, foo`late amanyooti ledo amadaminohu diilallote gade soorro aana loossanno uurrinsha no. Halantino Mootimma Uurrinsha hundaanni tenne pirogiraamenni hanqafantinori 192 gobbuwa no. Tini pirogiraame qara gede illacha assitinohu diilallote gade soorro aanaati. Bisu millimillo aanano diloossanno.
Kalqete olompiike la`neeemmo woyte addi addi ispoortete federeeshiine mittowa karsite loosanno. Loosannohu kayinni ispoortete daafira callaati ikkinninna foo`late amanyooti daafira dikkino.
Konnira, ane laooshshi, lamunku loosinokki looso loosate /sport for climate change/ yitanno pirogiraame harunsannoho. Umisi xiinxallo, seera, gashshinanni tantano, hattono eelallicho noose deerranna lopho la”annoho.
Tenne hedo burqisoommohu aneeti. Tini pirogiraame Addisi Ababaho Sii emmi Sii (CMC) qooxeessira 15 km ikkanno doogote aani dodannsho faajje Assini yannara Waaltu televizhiine xaaddote finco assitino. 115 ambaasaaddere koysante basete leeltino. Haja la`annonsa bissanna kilaweno koysanteenna umi yannara faajje assinoonni.
Tini hedo anewiinni sa`e Tophiyunnita ikkiteenna wole kalqe loosu aana hosiissannoho. Kalqete gobbuwa ispoorte horonsidhe diillalote gade soorro aana illachishshannote.
“Tenne pirogiraame kalqete deerrinni qinaabbinota assate jawaate loosanni noommo” yiino. Ninke Tophiyu daga afammeemmohu dodanshote heewonni roorenka buqqeete egenno noonke daga ikkanke kalqete daga huwattanno gede hasi`reemmo. Diilallote ba`ne gawajjote bikki yanna yannatenni lexxanni ha`ranni no. Konnira, gobbanke diilallote gade soorro korkaatinni daanno kalaqamunna mannu loosino dano qarri aana ubbanni noohura, tenne millimillonni Tophiyu gobbanke huwattara ispoortetenni kakkaooshshe assa dandiinanni. “Hiitto assine konne looso uurrinse uurrinshatenni milli yanno gede assinanni’ yaannohura ani dawaro qoloommo.
Lawishshaho:-Afirku gobbara haanja latishsha halashsha, diilallote gade soorro abbitanno horo noosi. Ameerikunna Chaynu gobbuwa gede chiginye kaanseemmo yinummoro didandiinanni. Insa yanna yannatenni haqqa kaassanni dubbu aana dubbo ijaartanni lopho leellishshino gobbuwaati” yiino.
Muliyye, “Umi`ya kalaqooti” yaannoti haaro hedo, umisi kalaqo ikkitinota egensiisate afamishsha /paatente rayte/ afi`rara wo`naalsha assino. Ikkolana, paatente rayte afi`rara mittu safaraanchi haaro kalaqote looso calla ikkikkinni konni albaanni kalqete deerrinni kalanqoonni loosi loosaminokkitano buuxisa hasiissanno. Tophiyu gidddo konne buuxisanno gedee loossa nookkihura isi kalaqino looso ikkasi leellishanno paatente uynoonnisikkita coyranno.
Muliyye burqisino hedo soorro leeltannohu harinshotenniti. Paatente rayte afi`rate qole leeltanno soorro leella noose; konnira gumu, loosu harinsho harunse daannoha ikkinohura kalqete paatente nafa afi`rate wole korkaata ikkino.
Konni kaminni, Koopete rayte woy qoosso / qijjenna labbanno qoosso/ buuxisate taje Buqqeete jajji Borro mininni adhara gadadamino. Adhino afamishshi “Kalqete daga diilallote gade soorro aana noo qarri aana kakkaooshshenna huwanyo kalaqateeti” yiino. Konne tajete woraqata afi`rate lowo qarra saysinota coy`ranno.
Tenne hedo uurrinshate widira soorrate qarra ikkinosi. Diilallote gade soorro qorqorate dandiisiisanno yee babbaxitino mootumma uurrinshuwa hiittoonni assine loosu aana hosiinsanni yitannota tittirshu hajonna hedo amaddino sanade uyno. ikkirono, mittuno loosu aana dihosiissino. Mitu sumbillunni la”a hoogatenna diilallote gade soorro qarri gobbate ikko kalqete aana iillishanno gawajjo seedinse la”a hoogatenniiti yiino.
Tini pirogiraame kalqete deerrinni afamishsha afidhe loosu aana hossuro, dirunni 4 biliyoone doolaare afi`ra dandiinanni yaannohu Muliyye, lawishshaho:- /sport for climate change/ aana lamu xibbu gobbuwa mittu mittunku 50 manna amadde dagguro 20 battala aana beeqqitanno gede assiniro, mittu manchi 50 doolaare baatiro, battala 30 barrira keeshshituro, konni barri giddo sagalete, daallasaho, daa”atote, hodhishshaho, tuqu xaadooshshi fincora, turizimete handaarira wkl haammata eo eessa dandaanno yiino.
Muliyye konne looso burqisoommohu “Kalqete deerrinni Adiwu baraarshi pirogiraamera” /International Adwa Award/ aanaati. Baxilleho, keereho, mittimmate yite jironsa, egennonsa, biilloonyensa garunni horonsidhinorinna dagansa horo aana hosiissino mannooti kalqete deerrinni baraarsha uynanni pirogiraameeti.
Diru giddo mittu manchi qeele baraarsha adhiro albi bareedda qaanganni. Kuni baraarshi umisi dhagge afi`rinoho yaannohu Muliyye, koliddu waajjuulleho dihirammeemmo yite kakkalante kolidda daga baalanta keerunni fushshitinoho. Kalqe xa noose dana amadde hadhanno gede assintinoti Adiwu qeelleeti. Adiwu taaloonyunna dimokiraasete malaateeti. “Waajjuullu ani aliidiho yitanno hedonni, koliddu borojjimmatenni keere fultino gutu jironkeeti” yiino.
Tenne hedo kaiminni Adiwu qeelle diro ayirrinsanni yannara umita Adiwu baraarshi pirogiraame harinsoonni. Konni baraarshi pirogiraame albillicho kalqete deerrinni heedhanno gede loosanni noota Muliyye coy`rino.
Taje amandanni gara, rosunni, industiretenni, soolaarete wolqanninna wolootunni haammata haaro hedo burqise milli yaanni noota xawise, wolootu mannootii kalaqote looso adhite uminsaha lawisse shiqishshanno mannooti noohura loossa dagate faajje assate albaanni leellisha dancha dikkitino yee albillicho mitto mittonka dagate egensiisannota xawisino.
Muliyye kalqete deerrinni heewote battala aana umisi beeqqate kalqete ikkitannota hiittoo amado nooro kalaqote loossa egensiisate mixo noosita kulanno. Konnirano, dodanshote heewonni qeele fulate illacha qineessate kaa`lannosita afe jawaate qajeelanni no.
Kalqe boode hedote kaiminni soorrantanno yaannohu wedellichu, mootimma wedellu haadhe abbitanno hede jawaachishshe suffuro, gobbansanna kalqe soorritanno qansoota laashsha dandiinanni. Wedellaho dancha halcho halchoommo. Keerunni!
Abrahaam Saamueel
Bakkalcho Dotteessa 27, 2014 M.D
