ኢትዮጵያ ከሰሜን እስከ ደቡብ፤ ከምስራቅ እስከ ምዕራብ በተለያዩ ጊዜያት በርካታ ጀግኖችን ያፈራች አገር ናት። እነዚህ ጀግኖች ልጆቿ የጀግነታቸው ዓይነት ቢለያይም በተለያዩ ጊዜያትና ዘርፎች ለኢትዮጵያ ነፃነት፣ ክብርና መሻሻል ያደረጉት ተጋድሎና ያበረከቱት አስተዋፅዖ እጅግ የሚደነቅ ነው።
ኢትዮጵያ ዛሬም ከውስጥ ጠላቶቿ ጋር በቀጥታ፤ ከውጮቹ ጋር ደግሞ በእጅ አዙር እየተዋጋች ትገኛለች። ነፃነቷን አናስደፍርም ያሉ ልጆቿም በእነርሱ መስዋዕትነት አገራቸውን ለማስከበር የክብር ሞት እየሞቱላት ነው። ሰሞኑን መነጋጋሪያ ሆኖ የሰነበተው የሸዋው ጀግና የአቶ እሸቴ ሞገሥና የልጃቸው የወጣት ይታገስ እሸቴ መስዋዕትነትም የዚሁ ማሳያ ነው። [አቶ እሸቴ ሞገሥና ልጃቸው ይታገሥ እሸቴ የሸዋሮቢት ከተማ ነዋሪ ነበሩ። የአሸባሪው ሕ.ወ.ሓ.ት ተዋጊዎች ወደ ሸዋሮቢትና አካባቢው ሲደርሱ አባትና ልጅ አካባቢያቸውን ከጠላት ኃይል ለመጠበቅ በጀግንነት ተፋለሙ። አባትና ልጅ ብቻቸውን ሆነው ቦታ እየቀያየሩ በቁጥር እጅግ ብዙ ከነበረውና የተሻለ መሳሪያ ከታጠቀው የጠላት ኃይል ጋር ሲፋለሙና አስደናቂ ጀብድ ሲፈፅሙ ቆዩ። አባትና ልጅ ብቻቸውን ሆነው ከ10 በላይ የጠላት ተዋጊዎችን ገደሉ። በዚህ መሐል ልጅ ፋኖ ይታገሥ ከጠላት በተተኮሰ ጥይት ተመትቶ ተሰዋ። ጀግናው አባት አቶ እሸቴ ‹‹የልጄን አስክሬን ጥዬ አልሄድም! ከጠላት ጋር እየተፋለምኩ በክብር እሞታለሁ እንጂ አልሸሽም›› ብለው በአቋማቸው ፀኑ።
በመጨረሻም ጀግናው አቶ እሸቴ ጠላትን ሲረፈርፉ ውለው ለቤተሰባቸው፣ ለአካባቢያቸውና ለአገራቸው ክብር ሲሉ በጀግንነትና በክብር መስዋዕትነትን ተቀበሉ።] በዛሬው የዚህ አምድ ዳሰሳ በቀደመው ዘመን ለኢትዮጵያ መስዋዕትነትን የከፈሉትን የጀግኖቹን አርበኞች የፊታውራሪ ዳምጠው ከተማንና የልጃቸውን የራስ ደስታ ዳምጠውን ታሪክ በጥቂቱ እንመለከታለን። ፩). ፊታውራሪ ዳምጠው ከተማ ፊታውራሪ ዳምጠው ከተማ በንጉሰ ነገሥት ዳግማዊ አፄ ምኒልክ ቤተ-መንግሥት ውስጥ የተከበሩ መኮንንና ዲፕሎማት ነበሩ። በ1881 ዓ.ም ‹‹ባላምባራስ›› ተብለው የፈረሰኛ ዘበኞች አለቃ ሆነው ተሹመዋል። በመቀጠልም የ‹‹ፊታውራሪ››ነት ማዕረግ አግኝተዋል። ፊታውራሪ ዳምጠው በ1887 ዓ.ም ቀኝ አዝማች ገነሜን እና መምህር ገብረእግዚአብሔርን ያካተተ የልዑክ ቡድን እየመሩ ወደ ሩስያ ሄደው ነበር። የጉዟቸው ዓላማም ኢጣሊያ በውጫሌ ውል ሰበብ ኢትዮጵያን ለመውረር እየተዘጋጀች ስለነበር የማይቀረው ጦርነት ሲካሄድ በጦርነቱ ለሚጎዱት ወታደሮች የሕክምና እርዳታ የሚሰጡ ሐኪሞችን ለመጠየቅ ነበር።
ፊታውራሪ ዳምጠው ለዚህ ተልዕኮ የተመረጡት ንግግር አዋቂ እንዲሁም አቋማቸው የሚያምርና ግርማ ሞገስ ያላቸው በመሆኑ ነበር ይባላል። መልዕክተኞቹ በግንቦት ወር 1887 ዓ.ም ከአዲስ አበባ ተነስተው በሐረር በኩል አድርገው ጅቡቲ ገብተው ትንሽ እንደ ቆዩ በሰኔ ወር መጀመሪያ ላይ በፈረንሳይ መርከብ ተሳፍረው ግብፅ ደረሱ። ከዚያም ወደ ሩስያ መርከብ ተዛውረው ኦዴሳ ሲደርሱ የአካባቢው አገረ ገዢ የሲቪል እና የጦር ሹማምንት አስከትሎ ደማቅ አቀባበል አደረገላቸው። ከኦዴሳ ተነስተው የሩስያ ንጉሰ ነገሥት ወዳሉበት ቅዱስ ፒተርስበርግ ከተማ እስከሚደርሱ ድረስ በየመንገዱና በየከተማው የተደረገላቸው አቀባበል ደማቅና የወንድማማችነት ነበር። እነ ፊታውራሪ ዳምጠው ቅዱስ ፒተርስበርግ ከተማ ሲደርሱ የከተማው ከንቲባ፣ የጦር አዛዡ፣ መኳንንቱና ሹማምንት የክብር ልብሳቸውን ለብሰው የከተማውን ሕዝብ አሰልፈው ተቀበሏቸው።
በከተማው ውስጥ በሚገኝ ትልቅ ሆቴል ውስጥ እንዲያርፉም ተደረገ። ካረፉበት ሆቴል ተነስተው ወደ ንጉሰ ነገሥቱ ቤተ መንግስት ሲያመሩ ሕዝቡ በግራና በቀኝ ተሰልፎ በሆታና በጭብጨባ ይቀበላቸውና ይሸኛቸው ነበር። ቤተ መንግሥቱ እንደደረሱም ከንጉሰ ነገሥቱ (ኒኮላ) ጋር ተገናኝተው የቡድኑ መሪ ፊታውራሪ ዳምጠው ንግግር አደረጉ። ፊታውራሪ ዳምጠው በንግግራቸው አፅንኦት ሰጥተው የተናገሩት ንጉሰ ነገሥት አፄ ምኒልክ በደብዳቤያቸው ላይ ያመለከቱትን ሲሆን፤ የዳግማዊ አፄ ምኒልክን የወዳጅነት ደብዳቤ ለንጉሱ፣ የእቴጌ ጣይቱን ደብዳቤ ደግሞ ለንግስት አሌክሳንድራ ፊዮዶሮቭና ለማድረስ በመቻላቸው መደሰታቸውንና ሥለ አዲሱ የሩስያ ንጉስ ኒኮላ መንገሥ ንጉሰ ነገስት ዳግማዊ አፄ ምኒልክ የተሰማቸውን ደስታና መልካም ምኞት ገልፀዋል። የተለያዩ የመንግስት ባለስልጣኖችን ካነጋገሩና ተልዕኳቸውን ካጠናቀቁ በኋላ ፊታውራሪ ዳምጠውና ባልደረቦቻቸው ንጉሰ ነገስቱንና ንግሥቲቱን እንዲሁም ሌሎች ሹማምንት ተሰናብተው በመጨረሻ ከጦር ሚኒስትሩ አንድ መቶ ሃምሳ ጠብ መንጃዎችን ተቀብለው
በፍጥነት ወደ ሀገራቸው ተመለሱ። ፊታውራሪ ዳምጠው ኢትዮጵያ ደርሰው ዳግማዊ አፄ ምኒልክ ወደ ዓድዋ ከመንቀሳቀሳቸው በፊት አገኟቸውና ስለጉዟቸው ሁኔታ አስረዱ። ዳግማዊ አፄ ምኒልክ የፊታውራሪ ዳምጠው ጉዞ አድካሚ መሆኑን እረፍት እንዲያደርጉ በማሰብ ከዓድዋው ዘመቻ ነፃ አደረጓቸውና ከተማ እየጠበቁ እንዲቆዩ ነግረው አሰናበቷቸው። ፊታውራሪ ዳምጠው ግን ከዘመቻው መቅረት ባለመፈለጋቸው ንጉሰ ነገስቱ ጦራቸውን ይዘው ከተንቀሳቀሱ ከጥቂት ቀናት በኋላ ‹‹አገሬ በጠላት እየተወረረች እኔ እረፍት አያስፈልገኝም›› ብለው ወዲያውኑ የራሳቸውን ጦር ይዘው ለመዝመት ተንቀሳቅሰው ከዳግማዊ አፄ ምኒልክ ጦር ጋር ተቀላቀሉ።
ዳግማዊ አፄ ምኒልክ ፊታውራሪ ዳምጠው እረፍት እያደረጉ ከተማ እንዲጠብቁ ነግረዋቸው እንደነበር የሰማ አንድ ወታደር እንዲህ ብሎ ገጠመ … ‹‹እሪ በሉ ግሼ ስማ ተሁለደሬ፣ ሰፈር ጠብቅ አሉት የጦሩን ገበሬ። ›› ፊታውራሪ ዳምጠው በዓድዋ ዘመቻ ወቅት ከሩስያ በሰማዕታ ጉብታ ባለው የጦር ግንባር የጠላትን ጦር በማባረር ላይ እንዳሉ ከጠላት ወገን በተተኮሰ ጥይት ተመትተው ሕይወታቸው አለፈ። በዚህ ጀግና ሞት መላው ሠራዊቱ ከልብ አዘነላቸው። ከጦርነቱ በኋላ ዘመዶቻቸው መሞታቸውን ተረድተው ተለቀሰላቸው፤ እንዲህም ተብሎ ተገጠመላቸው … ‹‹እንዝርቱ ቢጠፋ ቢታጣ ደጋኑ፣ ጌታዬ አሽከሮችህ ዳምጠው ተበተኑ።›› ፊታውራሪ ዳምጠው ወደ ሩስያ የተጓዙበት ተልዕኮ ፍሬ አፍርቶ የሩስያ ንጉሰ ነገሥት ‹‹በጦርነቱ ለቆሰለው የኢትዮጵያ ሠራዊት ሕክምና ስጡ›› ብለው በማዘዛቸው ከጦርነቱ መጠናቀቅ በኋላም ቢሆን የሩስያ ሐኪሞች ወደ ኢትዮጵያ መጥተው የሕክምና እርዳታ አድርገዋል።
የዓድዋው ሰማዕት ፊታውራሪ ዳምጠው ከተማ ለኢትዮጵያ ነፃነትና ክብር በአገር ውስጥ ካደረጉት ተጋድሎ በተጨማሪ ወደ ውጭ አገር በመሄድም ያከናወኑት አኩሪ የዲፕሎማሲ ተግባር ታሪክ የማይሽረው ውለታ ሆኖ ሲዘከር ይኖራል። ፪). ራስ ደስታ ዳምጠው ራስ ደስታ ዳምጠው የዓድዋው ሰማዕት የፊታውራሪ ዳምጠው ከተማ ልጅ ናቸው።
የተወለዱት በ1886 ዓ.ም ነው። በወጣትነታቸው ወቅት ከታላቅ ወንድማቸው ልጅ አበበ ዳምጠው (በኋላ ሌተናል ጀኔራል) ጋር የቤተ መንግሥት ባለሟል ሆነው ቆይተዋል። ልጅ ደስታ ዳምጠው በ1916 ዓ.ም በፊታውራሪ ማዕረግ የፈረስ ዘበኛ (የፈረሰኞች ኃላፊ/አለቃ) ሆነው ተሾሙ። ልጅ ደስታ ዳምጠው እየተባሉ ከልጅ ኢያሱ ወገኖች ጋር በሜኢሶ በተደረገው ጦርነት፤ ፊታውራሪ ደስታ እየተባሉም ራስ ጉግሳን ሊወጋ ወደ በጌምድር ከዘመተው የማዕከላዊ መንግሥት ጦር ጋር ተሰልፈው ተዋግተዋል። ኅዳር 7 ቀን 1917 ዓ.ም የልዑል አልጋ ወራሽ ተፈሪ መኮንን (በኋላ ቀዳማዊ አፄ ኃይለሥላሴ) ን ልጅ ልዕልት ተናኘወርቅን በተክሊል አገቡ። በዚህም ምስፍንናቸውንና ከንጉሳዊው ቤተሰብ ጋር ያላቸውን ዝምድና አጠናከሩ። ይህ የተክሊል ጋብቻ ስነ ስርዓትም ታኅሣስ 4 ቀን 1917 ዓ.ም ታትሞ በወጣው የአዕምሮ ጋዜጣ ላይ ታትሞ ተነቧል። ራስ ደስታ በቅድሚያ በደጃዝማችነት ማዕረግ ከ1921 ዓ.ም ጀምሮ ከፋን ሲያስተዳድሩ ቆይተው በ1925 ዓ.ም ‹‹ራስ›› ተብለው ሲዳሞንና ቦረናን እንዲያስተዳድሩ ተሾሙ።
ፋሺስት ኢጣሊያ በ1928 ዓ.ም ኢትዮጵያን ስትወር ንጉሰ ነገሥት ቀዳማዊ ኃይለ ሥላሴ የፋሽስትን ወረራ ለመመከት የክተት አዋጅ ካወጁ በኋላ የኢትዮጵያን ጦር በተለያዩ ግንባሮች እንዲመሩ ለጦር አበጋዞቻቸው ስምሪት ሰጡ። በምስራቅ በኩል ወረራ የፈጸመውን ማርሻል ሩዶልፎ ግራዚያኒን ለመመከት ወደ ደቡብ ግንባር የዘመተው የኢትዮጵያ ጦር ቀኝ ደቡብ፣ መሐል ደቡብና ግራ ደቡብ በሚሉ ስሜዎች በሶስት ምድቦች የተደራጀ ነበር። የቀኙ የደቡብ የጦር ሰራዊት ዋና አዛዥም የወቅቱ የሐረርጌ እንደራሴ የነበሩት ደጃዝማች ነሲቡ ዘአማኑኤል ነበሩ። የግራ ደቡብ ምድብ ዋና አዛዡ የወቅቱ የሲዳሞ ጠቅላይ ግዛት ዋና ገዢ ራስ ደስታ ዳምጠው ሲሆኑ፤ የወቅቱ የባሌ ገዢ የነበሩት ደጃዝማች በየነ መርዕድ ደግሞ የመሐል ደቡብ ጦር ሰራዊት ዋና አዛዥነቱን ይመሩ ነበር። በሦስቱም ምድብ አዛዦች ስር ደግሞ ሌሎች የጦር አበጋዞች ሰራዊታቸውን ይዘው ተሰልፈው ነበር። ከእነዚህም መካከል ደጃዝማች ሃብተሚካኤል ይናዱ፣ ደጃዝማች መኮንን እንዳልካቸው፣ ደጃዝማች አበበ ዳምጠው፣ ደጃዝማች አምደሚካኤል ሃብተሥላሴ እና የቆራሄው ጀግና ግራዝማች አፈወርቅ ወልደ ሰማዕት (በኋላ ደጃዝማች) በደጃዝማች ነሲቡ ስር፤ ደጃዝማች ገብረማርያም ጋሪ፣ ደጃዝማች መኮንን ወሰኔ፣ ደጃዝማች ደባይ ወልደ አማኑኤልና ፊታውራሪ ታደሰ ገነሜ በራስ ደስታ ዳምጠው ስር እንዲሁም በጅሮንድ ፍቅረስላሴ ከተማ፣ ፊታውራሪ አጥናፍሰገድ ወልደጊዮርጊስና ቀኛዝማች አስፋው ወልደጊዮርጊስ ደግሞ በመሐል ደቡብ ዋና አዛዡ በደጃዝማች በየነ መርዕድ ስር ተሰልፈው ነበር።
ደጃዝማች ከበደ ተሰማ ‹‹የታሪክ ማስታወሻ›› በሚለው መጽሐፋቸው ላይ ስለራስ ደስታ የጦር አሰላለፍና ፍፃሜያቸው ሲገልፁ፡- ‹‹ … ደስታ ዳምጠው ራስ ከተባሉ በኋላም በፋሺስት ኢጣሊያ ወረራ ወቅት በሲዳሞ በኩል ከነበሩት የጦር አዝማቾች መካከል ዋነኛው ነበሩ። ራስ ደስታ ዳምጠው በታክቲክ ለመዋጋት አስበው በመደራጀት ላይ ሳሉ በግንባር ቀድሞ እንዲዋጋ የታዘዘው ጦር አለቃ የነበረው ፊታውራሪ ታደመ አንበሴ ከድቶ ከፋሺስት ኢጣሊያ ጦር ጋር ስለተሰለፈ ራስ ደስታ ችግር አጋጥሟቸው ነበር። በተጨማሪም በደቡብ በኩል የነበረው የጠላት ወረራ የበረታ ስለነበርም ከንጉሰ ነገሥት ቀዳማዊ አፄ ኃይለሥላሴ ጋር ሆነው ወደ ማይጨው እየዘመቱ የነበሩት ደጃዝማች ገብረማርያም ጋሪ ከሰሜን ተመልሰው ወደ ደቡብ አቅጣጫ በመጓዝ ራስ ደስታን እንዲረዱና ጠላትን እንዲመክቱ ተደረገ። አብዛኛው የሲዳሞ ጦር የደጃዝማች ባልቻ ሳፎ ነበር። ደጃዝማች ባልቻ ከሲዳሞ ከተነሱ በኋላ ጦሩ በደጃዝማች ባልቻ ጊዜ የለመደው ግብርና ሽልማት ቀርቶበት ያኮረፈ ነበር። አዲስ የተሾሙት የሲዳሞ አገረ ገዢም የራሳቸውን አሽከሮች በማደራጀት ልምድ ያለውን ይህን ጦር ፊት በመንሳት ስላደኸዩት በወቅቱ ወራሪውን ለመመከት ጥሪ ሲደረግለት ትዕዛዝ ለመፈፀም ሲል ብቻ ዘመተ እንጂ አገሬን፣ ጌታዬን ብሎ ተባብሮ በየጦር ግንባሩ ሊጋፈጥና ሊዋጋ አልፈቀደም ነበር ይባላል።
የአዲሱ አገረ ገዢ ባለሟሎችም የጦር ልምድ አልነበራቸውምና ምንም እንኳ ሰልፉና አደረጃጀቱ ቢያምርም በጦር ግንባር በሚገባ ሊዋጋና ሊመክት አልቻለም። ራስ ደስታ ዳምጠው በዚህ ቅር ቢሰኙም ከደጃዝማች ገብረማርያም ጋር ከተገናኙ በኋላ ግን እስከመጨረሻው ድረስ በጀግንነት ተዋግተዋል። ደጃዝማች ገብረማርያም የካቲት 13 ቀን 1929 ዓ.ም በውጊያ ላይ ሳሉ ሲሞቱ ራስ ደስታ በጠላት ተያዙ›› ብለዋል።
በሰሜንና በምስራቅ በኩል የማጥቃት ዘመቻ የከፈተው የፋሺስት ኢጣሊያ ጦር ዋና ከተማው አዲስ አበባ ድረስ ዘልቆ መግባት ቢችልም በደቡብ በኩል የነበረው ጦር ግን ከነራስ ደስታ ዳምጠው እና ከነደጃዝማች ገብረማርያም ጋሪ በኩል በገጠመው የመከላከልና የማጥቃት ዘመቻ ምክንያት ወደ አዲስ አበባ መድረስ ስላልቻለ የግንባሩ ጦር አዛዥ ጀኔራል ጀሎዞ እና ዋናው የአስተዳደሩ ተወካይ ማርሻል ሩዶልፎ ግራዚያኒ ለራስ ደስታና ለደጃዝማች ገብረማርያም ልመና፣ ማስፈራሪያና ማስጠንቀቂያ የተቀላቀሉባቸው ደብዳቤዎችን ጽፈውላቸው ነበር። ጥር 1 ቀን 1929 ዓ.ም ሻንቆ በተባለው ቦታ ላይ በተደረገው ውጊያ ኢትዮጵያውያን በጠላት እግረኛ ጦር ላይ ከፍተኛ ድል ቢቀዳጁም የጠላት ጦር በአውሮፕላን የሚያዘንበውን ቦምብና መርዝ ግን መቋቋም አልተቻለም።
በመሆኑም አርቤጎናን በመልቀቅ ብዙ የወገን ጦር ወዳለበት ወደ ባሌ ግዛት ለመሄድ ተወሰነ። ውጊያው በመንገድ ላይም አላባራም ነበር። የወገን ጦር መንገድ የዘጋበትን የፋሺስት ጦር በመውጋት መንገድ እያስከፈተ ዘለቀ። ጥር 20 ቀን 1929 ዓ.ም ራስ ደስታ ዳምጠው፣ ደጃዝማች ገብረማርያም ጋሪ፣ ደጃዝማች በየነ መርዕድ፣ ደጃዝማች በዛብህ ስለሺ እና ፊታውራሪ ሽመልስ ሀብቴ ጦራቸውን ይዘው እነርሱም መድፍ ጠምደው ተሰለፉ። በዚህ ተጋድሎ ኢትዮጵያውያን አካባቢው በጠላት እጅ እንዳይወድቅ ከማድረጋቸውም ባሻገር በጠላት ጦር ላይ ትልቅ ጉዳት ማድረስ ችለዋል።
ደራሲና ጋዜጠኛ ጳውሎስ ኞኞ ‹‹የኢትዮጵያና የኢጣሊያ ጦርነት›› በሚለው መጽሐፉ እነ ራስ ደስታ ዳምጠው ከፋሺስት ጦር ጋር ስላደረጉት ፍልሚያ በጻፈበት ክፍል ‹‹ … በኢትዮጰያውያን በኩል በራስ ደስታ ዳምጠው አዝማችነት 40ሺ የሲዳሞና የባሌ ጦር፣ በደጃዝማች ነሲቡ ዘአማኑኤል አዝማችነት 30ሺ የኦጋዴንና የሐረርጌ ጦር፣ በደጃዝማች አምደ ሚካኤል አዝማችነት 10ሺ የአርሲ ጦር በየቦታው በደቡብ አቅጣጫ ተሰልፎ ነበር።
በቤኒቶ ሙሶሊኒ ትዕዛዝ የሰሜኑ ጦር የመረብን ወንዝ ሲያቋርጥ የሩዶልፎ ግረዚያኒ ጦርም በዚያው ድንበር አልፎ ኦጋዴን ገባ። በሦስት ሳምንታት ጊዜ ውስጥም ቀላፎ፣ ገርለ ጉቢና ቆራሄ በፋሺስት ኢጣሊያ ወታደሮች ተያዙ። በኢትዮያውያን በኩል የራስ ደስታ ጦር ከነገሌ ጀምሮ ዶሎ ድረስ ያለውን ቦታ እንዲጠብቅ ስለታዘዘ 400 ኪሎ ሜትር ያህል በእግሩ ተጉዞ በወሰን አካባቢ እንዲደርስ ተደረገ። ጦሩ በሚጓዝበት ጊዜ ለአውሮፕላን ጥቃት አመቺ ሆኖ በመገኘቱ በፋሺስት የጦር አውሮፕላን ቦምብ እየተደበደበ ነበር።
ከሞት የተረፈውም ከኢትዮጰያና ሶማሊያ ድንበር ደርሶ ተሰለፈ … … ይህን የኢትዮጵያን መንቀሳቀስ ያጠናው ማርሻል ባዶሊዮ በቴሌግራም ቁጥር 1897 ለግራዚያኒ መልዕክት አስተላላፈ። መልዕክቱም ‹የኢትዮጵያ ጦር ሰራዊት ዋና ኃይል ወደ እናንተ መጓዝ ጀምሯልና በእጅህ በሚገኘው ማንኛውም ዓይነት መሳሪያ በቦምብና በመርዝ ሁሉ መዋጋት አለብህ።
ከዚህ ኃይል በኋላ ሌላ የሚያጠቃህ ያለ አይመስለኝም። እርግጠኛ ነኝና እንደእኔ ከሆነ ብታስብበት የሚከፋ አይመስለኝም› የሚል ነበር … … በኅዳር ወር ግራዚያኒ ዶሎ ገብቶ ጦሩን ሲያጠናክር ከርሞ ዝግጅቱን ከጨረሰ በኋላ ወደፊት በመግፋት ጥር 4 ቀን 1928 ዓ.ም የመጀመሪያው ታላቅ ውጊያ ገናሌ፣ ዶሪያ ላይ ተካሄደ። በዚያም ቀን በኢትዮጵያ ሰራዊት ላይ በምድር በታንክና በዘመናዊ መሳሪያ የሚደረገው ውጊያ አንሶ በአውሮፕላን አንድ ሺ 700 ኪሎ ግራም የሚመዝን ቦምብና የመርዝ ጋዝ ተጣለበት … … የኢጣሊያ ጦር የጎድጓድ ውሃና ወንዝ ካለበት ቦታ እየመሸገ ስለተቀመጠ የኢትዮጵያን ሰራዊት ውሃ እንዳያገኝ አደረገው። የኢትዮጵያ ሰራዊት ከወንዝም ሆነ ከጉድጓድ ውሃ ለመቅዳትና ለመጠጣት ሲጠጋ በየአካባቢው የመሸገው የኢጣሊያ ጦር በመትረየስ ይገድለዋል።
ግድያው ሰውን በመምረጥ ብቻ ሳይወሰን እንስሳትም ውሃ ሲጠጡ ይገደሉ ነበር። ከላይ ከአየር ደግሞ አውሮፕላኖች በመመላለስ በመርዝ ጭስ ፈጁት … ›› በነራስ ደስታ ዳምጠው ይመራ የነበረው የኢትዮጵያ ሰራዊት በእግረኛ ጦር ውጊያ ድሎችን ቢያስመዘግብም የፋሺስት ኢጣሊያ የጦር አውሮፕላኖች የሚያዘንቡበትን ቦምብና የመርዝ ጭስ መቋቋም እጅግ አስቸጋሪ ስለሆነበት አካባቢው በጠላት ጦር ቁጥጥር ስር ዋለ። ራስ ደስታ ዳምጠውም በባንዳዎችና በፋሺስት ኢጣሊያ ጦር ትብብር ተማርከው የካቲት 16 ቀን 1929 ዓ.ም ተገደሉ።
የፋሺስት ጦር ከኢትዮጵያ ከተባረረ በኋላ አፅማቸው በቅድስት ሥላሴ ቤተ-ክርስቲያን በክብር እንዲያርፍ ተደርጓል። አዲስ አበባ ከተማ ውስጥ የሚገኘው ‹‹ራስ ደስታ ዳምጠው ሆስፒታል›› ለእርሳቸው መታሰቢያ የተሰየመ ነው። ራስ ደስታ ከአርበኝነታቸው በተጨማሪ፣ የአውሮፓንና የአሜሪካን ዘመናዊነት ወደ ኢትዮጵያ ለማምጣት መንገድ፣ የንፁህ ውሃ አገልግሎት፣ የህክምና፣ የትምህርት ወዘተ… ተቋማትን ለማስፋፋት የበኩላቸውን ቅስቀሳ ያደርጉ ነበር። የነጮችን ዘመናዊነት ለመቅሰም ፍላጎት ቢኖራቸውም ‹‹ነጮችን አያምኑም›› ይባል ነበር። ራስ ደስታ በ1923 ዓ.ም ወደ አሜሪካ ተጉዘው እንደነበርና ከወቅቱ የአሜሪካ ፕሬዚዳንት ፍራንክሊን ዴላኖ ሩዝቬልት ጋር ተገናኝተው እንደተመለሱም ታሪካቸው ያሳያል።
አንተነህ ቸሬ
አዲስ ዘመን ታኅሣሥ 6/2014
