ከ17 በላይ መጸሐፍትን ለአንባብያን ያደረሱ ናቸው። በተለይም በስነፈለክ ዙሪያ ጥልቅ ምስጢሮችን በማስተማርና በማስነበብ ይታወቃሉ። ከዚህ በተጨማሪ በአገራችንና በተለያዩ የዓለም አገራት በመዘዋወር በሚያቀርቧቸው አንቂ ንግግሮችም ብዙዎች ያውቋቸዋል። የተለየ ሃሳብ በማንሳት፣ ኢትዮጵያዊነትን በመስበክና እሴቶችን እንድናውቅ በማድረግ እንድንነጋገርበት በመገፋፋትም የሚታወቁ ናቸው።
የነገ አገር ተረካቢ ልጆችን ማለትም ልዩ የምርምርና የማንበብ ተሰጥኦ ያላቸውን ልጆች በቴሌቪዥን ጭምር እንዲወጡና እንዲታወቁ፣ አገርም እንድትጠቀምባቸው በማድረግ ዝናን ያተረፉ ሰው ናቸው። በአዲስ አበባ ዩኒቨርሲቲ በፊኖሎጂ ትምህርት ጥናት ክፍል ሦስተኛ ድግሪያቸውን የያዙ በመሆናቸው በተለይ በዘመን አቆጣጠርና በበዓላት ዙሪያ የሚሰጡት ትንታኔ በእውቀት የተመራና የኢትዮጵያን እውነታ በሚገባ የሚያሳዩ ናቸውና ለዛሬ የአዲስ ዓመት ‹‹የዘመን እንግዳ›› አምድ እንግዳችን ልናደርጋቸው ወደናል መጋቤ ሀዲስ ዶክተር ሮዳስ ታደሰን። እናም የእርሳቸውን ትንታኔ እንደሚከተለው አቅርበነዋልና ተከታተሉን። ከወዲሁ መልካም ትምህርት ተመኘን።
አዲስ ዘመን፡- የኢትዮጵያ የዘመን አቆጣጠር ከሌሎች ሃገራት የተለየ የሆነበት ምክንያት ምንድነው? ታሪካዊ አመጣጡን ቢገልልን?
መጋቤ ሀዲስ ዶክተር ሮዳስ፡- የአቆጣጠሩን መሰረት መጀመሪያ ከአገር በቀሉ ተነስተን ብናብራራው የሚሻል ይመስለኛል። ከዚህ አንጻርም ቀደምት ኢትዮጵያን ስነ ፈለክን ወይም ስለ ጨረቃ፣ ከዋክብትና ፀሐይ መመርመር የጀመሩት ከክርስቶስ ልደት በፊት እንደሆኑ መፅሐፍትና ታላላቅ መፅሐፍት ያስረዳሉ። በተለይ ከዛሬ 4 ሺህ ዓመት በፊት ኢትዮጵያን የመራች ንግስት ካሶፒያ ልጇ ልዕልት አንድሮሜዳ ትባላለች። ባሏ ደግሞ ሴፈስ ይባል ነበር። እናም እነዚህ የንጉሳዊያን ቤተሰቦች ለመጀመሪያ ጊዜ በሰማይ ላይ ቅርጽ የሚሠሩትን ከዋክብት በማስታዋል የታወቁ ናቸው።
ለዚህም ታላቁ ሳይንቲስት ቱሉሲያ ቀደምት ኢትዮጵያዊያን የስነፈለክን ሳይንስ ለፕላኔቶች ስያሜ የሰጡ ህዝቦች ናቸው ብሎ መስክሯልም። ያንን እውቀታቸውን ለግብፆች አጋርተዋልም ይላል። በተለይም ከመስከረም ወር ጀምሮ የሚታዩ የተለያዩ ቅርጽ የሚሠሩ ህብራተ ከዋክብትን በማስተዋላቸው ለመጀመሪያ በዓለም ታሪክ ካሶፒያ፣ ሴፈስና አንድሮሜዳን ያስተዋሉና በስማቸው ያጠሩ ብሎም ዘመናዊ ሳይንስም የዘመገበው ነው። በዚህም ወደ ሰሜን አቅጣጫ ዞር ብለን ስንመለከት ደብሊው ቅርጽ የምትመስለውን ኮከብ ካሶፕያ ወሰደች፣ የእርሳስ ቅርጽ ያለውን ደግሞ ንጉሱ ሴፈስ ወሰደው፣ ከበላይዋ ተፈንጥቃ የምትታየውን ደግሞ አንድሮሜዳ እንድትወስደው ሆነ።
በሁለተኛው መቶ ክፍለዘመን የተነሳው ሳይንቲስቱ ቢቶሎሚ 48 ህብራተ ከዋክብትን ሲመዘግብ ሦስቱን ኮንስታሌሽን ለኢትዮጵያዊያን ሰጥቷል። አሁን የዓለም አቀፍ የአስትሮሎሚ ህብረት ራሱ ከመዘገባቸው 88 ህብራተ ከዋክብት ውስጥ በናሳም መዘርዝር ጭምር የተመዘገቡ ናቸው። ስለሆነም ቀደምት ኢትዮጵያዊያን ስነ ፈለክን በመመርመር ፤ በመመዝገብ የታወቁ ድንቅ ህዝቦች እንደሆኑ ከዚህ መረዳት ይቻላል። የራሳቸውን የሆነ የጊዜ መስፈርትና ማወቂያ መንገድም ግልጽ ነው።
ሌላው ኢትዮጵያዊያን ጊዜን የሚለኩበት መስፈርት መፀሐፈ ሄኖክ ሲሆን፤ ቀድሞ የተገኘ በመሆኑ በደንብ አድርገው መጽሐፉን ስላብላሉት በቀላሉ አቆጣጠሩን እንዲያውቁትና የራሳቸውን የዘመን አቆጣጠር እንዲከተሉ አድርጓቸዋል። ሄኖክ የራሱ የሆነ አቆጣጠር ያለው ነው። በ364 ዕለት ዓመትን ይወስናል። በዚህ ሳያበቃም ጳጉሜን አምስትና ስድስት እንደምትሆን በሌላኛው ምዕራፉ ላይ ጽፏል። ይህ ደግሞ የጳግሜን ስሌት ጭምር ጠንቅቀው እንዲያውቁ አስችሏቸዋል።
ቀደምት ኢትዮጵያዊያን ከቁጥሩ ትምህርት ከመራቀቃቸው የተነሳ ሃሳበ እገሌ እንደሚባለው ሃሳበ ቢለን፣ ሃሳበ ጉንዳጉንዶ ተብሎ የራሳቸው የሂሳብ መራቀቂያ ሃሳብ ያመጡ ነበር። ስለዚህም እጅግ የረቀቀ የሂሳብና የዘመን ቀመርን ቀደምት ኢትዮጵያዊያን በመሥራትም በመራቀቅም ይታወቃሉ። ከዚህ በተጓዳኝ እንደንብ ጥበብን መቅሰም የሚወዱም በመሆናቸው በባህር ማዶ ያሉ እውቀቶችንም በመተርጎምና በመረዳት ለእነርሱ የሚበጀውን ይወስዳሉ። በተለይም ዲሜጥሮስ ተንቀሳቃሽ የሆኑ አጽዋማትንና በዓላትን የሚያሰላ ታላቅ ሊቅ ነበር። የእርሱን የሂሳብ ስሌት በመረዳት የተካኑ በመሆናቸው የሚንቀሳቀሱ በዓላትን በቀላሉ ለመሥራት ረድቷቸዋል።
ሌላው አቡሻህር ሲሆን፤ እንደወረደ ሳይጠቀሙት ጥንት ከነበራቸው የፕላኔት፣ የጨረቃ፣ የከዋክብትና የፀሐይ እውቀት እያሰናሰሉና የራሳቸውን ምርምር እያደረጉ በመራቀቅ ላይ መራቀቅን ጨምረው የዛሬውን የዘመን ቀመር ማስቀመጥ ችለዋል። በዚህም የኢትዮጵያ ቀደምት ሊቃውንት በቁጥሩ ትምህርት በመራቀቃቸው ከጥቃቅን እስከ ታላላቅ ዑደታትን ጠንቅቀው ያውቁ ነበር። ከዚህ ሁሉ ጋር በእጅጉ የሚደንቀው ዘመናዊው ሳይንስ የዑደታትን ነገር በጊዜያችን አምልቶ አስፍቶ ከመናገሩ በፊት ስለ እንቅስቃሴ በጥልቀት ተረድተው ስያሜያቸውን “አዕዋዳት” ብለዋል። ይህም በንዑስ አንቀጹ “ዐዊድ ዐዊዶት” ማለት መዞር፣ መሽከርከር፣ መገላበጥ፣ ማወድ፤ በዙሪያ መሄድ፣ መመላለስ፣ መክበብ፣ ዙሮ መግጠም ሲሆን፤ ዑደት ማለት መዞር፣ አዟዟር፣ ዙረት ነው።
በብዙ ደግሞ አዕዋድ (አዕዋዳት) ወይም ዙሪያዎች ይባላል። በኢትዮጵያ ቀደምት የሥነ ፈለክ ሊቃውንት የሚታወቁ ሰባት አዕዋዳት ሲኖሩ፤ እነርሱም፡- 1ኛ) ዐውደ ዕለት፤ 2ኛ) ዐውደ ወርኅ ፤ 3ኛ) ዐወደ ዓመት፤ 4ኛ) ዐውደ አበቅቴ፤ 5ኛ) ዐውደ ፀሓይ፤ 6ኛ) ዐውደ ማኅተም፤ 7ኛ) ዐውደ ቀመር ይባላሉ። ከእነዚህም ሦስቱ በዕለት፤ አራቱ በዓመት የሚቆጠሩ ናቸው። በዕለት የሚቆጠሩት ሦስቱ ዐውደ ዕለት፤ ዐውደ ወርኅ፤ ዐውደ ዓመት ሲሆኑ፤ በዓመት የሚቆጠሩት አራቱ ደግሞ ዐውደ አበቅቴ፤ ዐውደ ፀሐይ፤ ዐውደ ማኅተም፤ ዐውደ ቀመር ናቸው።
ቀደምት ኢትዮጵያውያኑም ወደ ግዙፋኑ የጊዜ መስፈርት ከመሄዳቸው በፊት እጅግ ጥቃቅን የሆኑትን የጊዜ መስፈርታትን እስከ ስድስተኛው ጥቃቅን መስፈርት ያውቁ እና ይተነትኑ ነበር። እኒህም ሳድሲት፣ ኀምሲት፣ ራብዒት፣ ሣልሲት፣ ካልዒት ይባላሉ። እየከፈሉ የሚተነትኑበት የቀመራቸው አዋጅ “ወሢሞ በመካነ ቀዳማይ ዕለት ወበመካነ ዕለት ኊልቈ ኬክሮስ ወበመካነ ኬክሮስ ኊልቈ ካልዕ፤ ወበመካነ ካልዕ ኊልቈ ሣልሲት፤ ወበመካነ ሣልሲት ኊልቈ ራብዒት፤ ወበመካነ ራብዒት ኊልቈ ኃምሲት፤ ወበመካነ ኃምሲት ኊልቈ ሳድሲት” የሚል ነውና፤ ይህ የቀመሩ ስሌት ሲተነተንም 1ዕለት 60 ኬክሮስ፣ 1 ኬክሮስ፣ 60 ካልዒት፣ 1 ካልዒት 60 ሣልሲት፣ 1 ሣልሲት 60 ራብዒት፣ 1 ራብዒት 60 ኀምሲት፣ 1 ኀምሲት 60 ሳድሲት ይሆናል። እነዚህን ጠቅልለው የሚተነትኑበት የስሌት ሕግ ደግሞ “ወሢሞ ካዕበ በመካነ ኬክሮስ ኊልቈ ዕለት ወበመካነ ካልዒት ኊልቈ ኬክሮስ ወበመካነ ሣልሲት ኊልቈ ካልዕ፤ ወበመካነ ራብዒት ኊልቈ ሣልሲት፤ ወበመካነ ኀምሲት ኊልቈ ራብዒት፤ ወበመካነ ሳድሲት ኊልቈ ኃምሲት ከመ ትኩን ፍጽምተ ኊልቈ ዓመት ወርኃዊት ወኬክሮሳቲሃ” የሚል ነው።
የቀደምት ኢትዮጵያውያን ሳይንሳዊ ቀመር ሲገለጽ 1 ኀምሲት 60 ሳድሲት ፣ 1 ራብዒት 60 ኀምሲት ፣ 1 ሣልሲት 60 ራብዒት ፣ 1 ካልዒት 60 ሣልሲት ፣ 1 ኬክሮስ 60 ካልዒት ፣ 1 ዕለት 60 ኬክሮስ ማለት ነው። በዘመናዊ ሒሳብ 1 ኬክሮስ 24/60 = 0.4 ሰዓት = 24 ደቂቃ ይሆናል። 1 ደቂቃ = 2.5 ካልዒት፣ 1 ካልዒት = 0.4 ደቂቃ = 24 ሴኮንድ፣ 1 ሴኮንድ = 2.3 ሣልሲት = 2.5X60ራX60ኃX60ሳ = 540,000 ሳድሲት ይሆናል። 1 ሰዓት = 2.5 ኬክሮስ ፣ 1 ደቂቃ = 2.5 ካልዒት፣ 1 ሴኮንድ = 2.5 ሣልሲት፣ 1 ዕለት = 24 ሰዓት ይሰጠናል። እናም 1 ኬክሮስ = 24 ደቂቃ፣ 1 ካልዒት = 24 ሴኮንድ ነው።
ቀደምት ኢትዮጵያውያን ፀሐይ ወጥቶ እስኪገባ ያለውን 12ቱን የሥራ ጊዜም “መዓልት” ብለው ሠይመውታል። ይኸውም በግዕዝ ቋንቋ “ውዒል ውዒሎት” ካለው ንኡስ አንቀጽ የወጣ ቃል ሲሆን፤ “መዋል፣ ውሎ፣ ከጠዋት እስከ ማታ ሥራ ሲሠሩበት የሚውሉበት” ማለት እንደሆነ አለቃ ኪዳነወልድ ክፍሌ በመፅሐፋቸው ገጽ 396 ላይ አስቀምጠውታል። በተጨማሪም ቀን የሚል ስያሜ በኢትዮጵያ ቀደምት ሊቃውንት ሲሰጠው ይህም በግዕዝ ቋንቋ “ተቀንየ” ማለት ነው። “ተገዛ፣ ተሠራ፣ አገልጋይ ሆነ” የሚለውን ትርጓሜም ይይዛል። ቀን ማለትም አለቃ ደስታ በመጸሐፋቸው ገጽ 1079 ላይ እንዳሰፈሩት የሰዎች የሥራ መሥሪያ ጊዜ ማለት ነው ብለውታል። በቀን የሚደረገው የሥራ ውሎና የሌሊቱን ዕረፍት ለመግለጽ “ቀን ለሠራዊት ሌሊት ለአራዊት” የሚል ጥንታዊ አባባል በሀገራችንም አለ።
ቀደምት ኢትዮጵያውያን የጨለማውን ጊዜ “ሌሊት” የሚል ስያሜን የሰጡ ሲሆን፤ የግዕዝ ቋንቋ ሊቅ አለቃ ኪዳነ ወልድ በመዝገበ ቃላታቸው ገጽ 565 ላይ በዕብራይስጥ “ላይል፤ ላይላ”፤ በሱርስት “ሌልያ”፤ በዐረብኛ “ለይል፤ ለይለት” ይባል እንደነበር ገልጠው ፍቺው “ሊሉይ እመዓልት” (ከመዓልት የተለየ)፤ ጨለማ፤ የጨለማ ጊዜ፤ ከሠርክ እስከ ነግህ፤ ከማታ እስከ ጠዋት ከኮከብና ከጨረቃ በቀር ፀሐይ የማይታይበት ዐሥራ ሁለቱ ሰዓት ማለት ነው።
መዓልትና ሌሊትን በአንድ ላይ የሚሰጡት 24 ሰዓት ወይም 1440 ደቂቃ ወይም 86,400 ቅጽበትን ቀደምት ኢትዮጵያውያን “ዕለት” የሚል ፍቺን ሰጥተዋል “ዕለት ብሂል ዘያስተዛውጎሙ ለሌሊት ወለመዓልት” ይላል አቡሻኽርም።
ዐውደ ዕለት
በዕለት ከሚቈጠሩት ከሰባቱ አዕዋዳት ውስጥ የመጀመሪያው “ዐውደ ዕለት” የሚባል ሲሆን፤ ይህም ከእሑድ እስከ ቀዳሚት ያሉት ሰባቱ ዕለታት ናቸው። ዕለቱ ወራትን ለማስገኘት በሰባት በሰባት ሲመላለሱ ይኖራሉ።
ዐውደ ወርኅ
ቀደምት ኢትዮጵያውያን ከዐውደ ዕለት ቀጥሎ ያለውን ዐውደ ወርኅ (የወር ዑደት) የሚል ሥያሜን ሰጥተውታል። ይህም በፀሐይ ዘወትር ሠላሳ፤ በጨረቃ አቈጣጠር ሃያ ዘጠኝ ዕለት እንደሆነ ለመግለጥ ያደረጉት ነው። እዚህ ላይ የቀደምት ኢትዮጵያውያን የሥነ ፈለክ ጥልቅ ዕውቀት ሳናደንቅ የማናልፈው ዕውነት “ወር” የሚለውን ሥያሜ ለምን እንደሰጡ በትክክል ስንረዳ ነው። ይኸውም በግዕዝ ቋንቋ “ወርኅ” ማለት ጨረቃ ማለት ሲሆን፤ ወርን ከጨረቃ ጋር ማገናኘታቸው ዕጹብ ድንቅ ነው። ምክንያቱም ከጠፍ ጨረቃ ተነስታ ሙሉ ሆና እንደገና ቀንሶ በመጨረሻም ጠፍ ጨረቃ ለመሆን የሚወስድባት ጊዜ 29 ነጥብ 5 ቀናት ነው። ስለዚህ ወር ለማለት ያበቃቸው “ወርኅ” የሚለው የጨረቃ ሥያሜ ነው።
ዐውደ ዓመት
ከሰባቱ አዕዋዳት ውስጥ ሦስተኛው ዐውደ ዓመት ሲባል፤ ይህም በኢትጵያውያኑ የዘመን ቀመር አሠራር በፀሐይና በጨረቃ አቈጣጠር ተቀምሮ ይነገራል። ይኸውም አንድ ዓመት እንደ ፀሐይ አቆጣጠር 365 ዕለት ከ15 ኬክሮስ ከ6 ካልዒት ማለት (365 ዕለት ከ6 ሰዓት ከ2 ደቂቃ) ነው። እንደ ጨረቃ ደግሞ 354 ዕለት ከ22 ኬክሮስ ከ1 ካልዒት ከ37 ሣልሲት ከ52 ራብዒት ከ48 ኀምሲት ማለት (354 ዕለት ከ8 ሰዓት፤ ከ48 ደቂቃ ከ39 ሴኮንድ ይሆናል።
ዐውደ አበቅቴ
በዓመት ከሚቈጠሩት ከሰባቱ አዕዋዳት ውስጥ አራተኛው ዐውደ አበቅቴ ይባላል። እንደ ኢትዮጵያውያኑ የዘመን ቀመር ተመራማሪዎች በ19 ዓመት ፀሐይና ጨረቃ መንገዳቸውን ጨርሰው በተፈጠሩበት ኆኅት (ደጃፍ) ይገናኛሉ ይላሉ። ይኸውም ንዑስ ቀመር በመባል ይታወቃል። በዘመን አቆጣጠር ሊቃውንት ዘንድ “ሜቶኒክ ዑደት” (Metonic cycle) [the 19-year cycle] በመባል ይታወቃል።
ዐውደ ፀሐይ
በዓመት ከሚቈጠሩት ከሰባቱ አዕዋዳት ውስጥ ዐምስተኛው ዐውደ ፀሐይ ይባላል። ይኸውም የ28 ዓመት ዑደት ነው፤ ይኸውም አንዱ ወንጌላዊ ሰባቱን ዕለታት ሁሉ ዞሮ አዳርሶ ፈጽሞ በ28 ዓመቱ እንደገና በመጀመሪያው ጊዜ በገባበት ዕለት መልሶ አዲስ ዓመት ላይ ይገባል (4X7=28)። በመሆኑም ዐውደ ፀሐይ የዕለትና ወንጌላዊ መገናኛ ነው። ይህንንም በምሳሌ ለማሳየት 2000 ዓ.ም. መስከረም 1 ቀን ዐዲሱ ዓመት ዕለቱ ረቡዕ ሲሆን፤ ወንጌላዊው ዮሐንስ ነበር። ከ28 ዓመት በኋላ በ2028 ዓ.ም. ላይም በተመሳሳይ መልኩ መስከረም 1 ዕለቱ ረቡዕ ሲሆን፤ ወንጌላዊው ዮሐንስ ነው። በዘመን አቆጣጠር ሊቃውንት በተመሳሳይ መልኩ ይህ ዑደት “solar cycle” (the 28-year cycle) በመባል ይታወቃል።
ዐውደ ማኅተም
በኢትዮጵያ የዘመን ቀመር ስሌት በዓመት ከሚቈጠሩት ከሰባቱ አዕዋዳት ውስጥ ስድስተኛው ዐውደ ማኅተም ተብሎ ይጠራል። ይኸውም የ76 ዓመት ዑደት ሲሆን፤ አበቅቴና ወንጌላዊ በ76 ዓመት ዞረው ይገናኙበታል (4X19=76)። በምሳሌ ስናይ በእኛ የ2000 ዓ.ም ወንጌላዊ ዮሐንስ ሲሆን፤ አበቅቴው 23 ነበረ። ከ76 ዓመት በኋላ በ2076 ዓ.ም. በተመሳሳይ መልኩ ወንጌላዊው ዮሐንስ አበቅቴውም 23 ይሆናል። ይህ ዐውደ ማኅተም ማዕከላዊ ቀመርም በመባል ይታወቃል። እንደ ሊቃውንቱ አተናተን ማኅተም መባሉ አበቅቴው ለአበቅቴ ወንጌላዊው ለወንጌላዊ ፍጻሜ ስለሆነ ነው። በዚህም የቀመራቸውን መነሻ አበቅቴውን 18 ወንጌላዊውን ዮሐንስ አድርገው ስለነበረ ነው።
ዐውደ ቀመር
ከሰባቱ አዕዋዳት ታላቁና የመጨረሻው ዐብይ ቀመር በመባል የሚታወቀው ዐውደ ቀመር ነው። የዑደቱም ዘመን 532 ነው። በየ 532 ዓመቱ የዐዲሱ ዓመት መግቢያ ዕለት፣ ወንጌላዊ፣ አበቅቴ እኒህ ሦስቱ ይገናኙበታል። ይህንንም በምሳሌ ለማስረዳት በእኛ የ2000 ዓመተ ምሕረት የዐዲሱ ዓመት መግቢያ ዕለት ረቡዕ፤ ወንጌላዊው ዮሐንስ፤ አበቅቴው 23 ነበር። ከ532 ዓመት ዑደት በኋላ በተመሳሳይ መልኩ በ2532 ዓ.ም. ላይ የአዲሱ ዓመት መግቢያ ዕለት ረቡዕ፤ ወንጌላዊው ዮሐንስ፤ አበቅቴው 23 ነው።
የባሕረ ሐሳብ ሊቃውንት የቀመሩ መነሻ የሚያደርጉት ዕለቱ ሠሉስ፣ ወንጌላዊዉ ማቴዎስን ሲሆን፤ አበቅቴውን አልቦ በሆነ ጊዜ ነው። “ጥንቱ ለቀመር ዕለተ ሠሉስ ወንጌላዊ ማቴዎስ ወፍጻሜሁ ዕለተ ሰኑይ ወንጌላዊ ዮሐንስ” ይላሉ። በመሆኑም ይህ ማሳያ ቀደምት ኢትዮጵያውያን በሥርዐተ ዑደት ላይ የነበራቸው የተራቀቀ ዕውቀታቸውን ፍንትው አድርጎ የሚያረጋግጥልን ነው።
አዲስ ዘመን፡- መስከረም ለምን አዲስ ዓመት እንዲሆን ተመረጠ ይላሉ?
መጋቤ ሀዲስ ዶክተር ሮዳስ፡- ኢትዮጵያዊያን ብቻ ሳይሆኑ የተለያዩ ሀገራት የዐዲስ ዓመት የመግቢያቸውን ወር በተለያየ ጊዜ ያከብራሉ፤ ለምሳሌ ኢትዮጵያ፣ እስክንድርያ፣ እስራኤል፣ የግሪክ ኦርቶዶክስ፣ ቀደምት በቤዛንታይን ግዛት የነበሩ ሀገራት የዐዲስ ዓመታቸው መጀመሪያ መስከረም ነው። ጥንታውያን ኢራናውያን ግን የጸደይ እኩሌን በማሰብ ብቻ ዐዲሱ ዓመታቸውን መጋቢት ሲያደርጉ ቀደምት ኢትዮጵያውያንና ከላይ የተጠቀሱት አገራት መስከረምን መርጠዋል። ምክንያታቸው እጅግ አስደናቂና ታላቅነታቸውን ጥንታዊነታቸውን የሚያሳይ በርካታ ነገር ያለበት ነው።
የመጀመሪያው መስከረም ዓለም የተፈጠረበት ቀን መሆኑ ነው። በኢትዮጵያ በቅብጥ በእስራኤል በቤዛንታይን ባሉ ሀገራት ባሉ ሊቃውንት ትውፊት ሁሉ ዓለም የተፈጠረበት ወር ወርኀ መስከረም እንደነበር ታሪካቸው ጽሑፎቻቸው ሁሉ ይመሰክራል። ይህ ወር በጽርዕ “አታኒን”፤ በዕብራይስጥ “ኤታኒም”፤ በእኛ “አታሚን” ይባላል፤ ኤታን ማለትም ጥንት፣ መሠረት፣ ጥንተ ወርኅ (የወር መነሻ)፤ ጥንተ ዓመት (የዓመት መነሻ)፤ ጥንተ ዓለም (የዓለም መነሻ)፤ ጥንተ ፍጥረት (የፍጥረት መነሻ) ማለት ነው። የግዕዝ ቋንቋ ሊቅ የሆኑት አለቃ ኪዳነ ወልድ ክፍሌ በመዝገበ ቃላታቸው ላይ ኤታኒም በጨረቃ ለሚቈጥሩ ጥቅምት ሲሆን በፀሐይ ቊጥር ለምንጠቀም ለእኛ ለኢትዮጵያውያን ግን የመስከረም ጫፍ እንደሆነ አስቀምጠዋል።
እንደ ሊቁ አለቃ ኪዳነ ወልድ ትንታኔ ከአዳም ጀምሮ እስከ ሙሴ ድረስ ቀዳማዊ ወር ኤታኒም ነበር በኋላ ግን ከግብፅ የወጡበት ኔሣን (ሚያዝያ) ስለነበር። በመጽሐፍ ቅዱስ ዘፀ 12፤ 2 ላይ እንደተቀመጠው ‹‹ይህ ወር የወሮች መጀመሪያ ይሁናችሁ የዓመቱም መጀመሪያ ወር ይሁናችሁ›› ተብለው ነበርና በእነርሱ የጥቅምትን ቅድምና ለሚያዝያ የሚያዝያን 7ተኛነት ለጥቅምት (በእኛ ለመስከረም) እንዲሰጡ ታዘው ነበር። በዚያው ልክ እስራኤላውያን ከግብፅ የወጡበትን ሚያዝያን አዲስ ዓመታቸውን እንዲያከብሩ ቢታዘዙም ግን ዓለም የተፈጠረበትን የኤታኒም 7ተኛ ወርን እንዲያከብሩ በዘሌዋ 23፤24 በሰባተኛው ወር በመጀመሪያው ቀን ዕረፍት በመለከት ድምፅ መታሰቢያ የተቀደሰ ጉባኤ ይሁንላችሁ›› ተብለው ታዘው ነበርና ቀንደ መለከት እየነፉ ዓለም የተፈጠረበት ወር በእነርሱ ጥቅምት በእኛ መስከረምን ያከብሩ ነበር።
አለቃ ኪዳነ ወልድ ክፍሌ ይህንን ሲያስረዱ ዓለም የተፈጠረው ለሚያዝያ 2 ቀን የቀረው መጋቢት 29 ሲሆን፤ እስራኤላውያን የሚያዝያ ወር ‹‹ይህ ወር የወሮች መጀመሪያ ይሁናችሁ፣ የዓመቱም መጀመሪያ ወር ይሁናችሁ›› ተብለው አይታዘዙም ነበር። ምክንያቱም ሚያዝያ (ኔሣን) በፊቱኑ ዓለም የተፈጠረበት የመጀመሪያው ወር ቢሆን ኖሮማ
በድጋሚ እንደ ዐዲስ አድርጎ የዓመቱ የመጀመሪያ ወር ይሁናችሁ ሊላቸው አይችልም ይላሉ።
ፍጥረታት የተፈጠሩበት መስከረም መሆኑን ለማስታወቅም የዘመን ቀመር አዋቂው ሊቁ አቡሻህር በ36ኛው ክፍል ላይ የጨረቃን ቁጥር ለመጠንቀቅ ከሚያዝያ በታች ሰባት ወሮች ተውሳክ እንደሚጨምር አለቃ ኪዳነ ወልድ በመፅሐፋቸው ገጽ 248 እስከ 49 በአለው ላይ በአስረጅነት ገልጸዋል። ዛሬም ድረስ እስራኤል አዲስ ዓመታቸውን በመስከረም እንደ እኛ ያከብራሉ። በዓሉንም “ሮሽ ሀሻናህ” (Rosh Hashanah) ይሉታል፤ “ሮሽ” ማለት እራስ፤ “ሻናህ” ደግሞ “ዓመት” ነውና ትርጒሙም “ርዕሰ ዐውደ ዓመት፣ ልደተ ዓለም” ማለት ነው።
የጥንት የሥነ ፍጥረት ትውፊትን ጠንቅቀው ከሚያውቁት ጥንታውያት አብያተ ክርስቲያናትም ዛሬ ድረስ አዲስ ዓመታቸውን እንደ እኛ መስከረም 1 የሚቆጥሩ ናቸው። ለምሳሌ ያህል የግሪክ ኦርቶዶክስ ቤተ ክርስቲያን አዲስ ዓመትን ልክ እንደ እኛ በመስከረም 1 ያስባሉ። ይህንን ውሳኔ በየጊዜው እያጸኑ የመጡ ሲሆን፤ የቁስጥንጥንያ ፓትርያርክ አቡነ ዲሜጥሮስ በ1989 ዓ.ም. መስከረም 1 ዓለም የተፈጠረበት ወር ነውና ለአካባቢ መጠበቅ ዕለቷ በጸሎት እንድትታሰብ (a day of prayer for the protection of the environment) በማለት ወስነዋል።
አቡነ ዲሜጥሮስን የተኳቸው አቡነ በርተሎሜዎስም መስከረም 1 ከጥንት ጀምሮ በትውፊት እንደሚነገረው ዓለም የተፈጠረበት ወር ነውና አዳምና ሔዋንም በገነት ሳሉ ተፈጥሮን ይከባከቡ እንደነበር እኛም ይህን ዓለም መከባከብ መጠበቅ አለብን በማለት በስፋት ያስተምሩ ነበር። በዚህም “አረንጓዴው ፓትርያርክ” (the Green Patriarch) በመባል ይታወቃሉ። በመሠረታዊ ነገሩ ቀደምት ግብጻውያን ‹‹ቱት›› ብለው የሚጠሩትን የመስከረምን ወር ከክርስቶስ ልደት 3000 ዘመን አስቀድሞ ለዐዲስ ዓመት መግቢያ ያደርጉ የነበረ ሲሆን፤ የዐባይ ወንዝ ጐርፍ ግብጽ የሚያጥለቀልጥበት ጭምር ነበርና የመጥለቅለጥ ወቅት (Season of Akhet (Inundation)) ይሉት ነበር።
ይህም ወቅት ከመስከረም እስከ ጥር ድረስ ይቆያል። በዚህ ወቅት ደማቋ ኮከብን ሳይረስን በልዕልና የሚያዩበትና የኮከቧ በመስከረም 1 መውጣት ለአዲስ ዓመታቸው ምልክት ነበረ። የእነዚህ ሁሉ ጥንታውያት ሀገራት ትውፊት የሚያስረዳን መስከረም ወር የሥነ ፍጥረት መነሻ እንደሆነ ነው። ሌላው መስከረም የመተካከል ወር ሲሆን፤ ጥንታዊው መጽሐፍ ስንክሳር የዓመቱ መጀመሪያ ስለሆነ በስፋት ይተነትነዋል። ‹‹የተባረከ የመስከረም ወር የግብፅና የኢትዮጵያ ዓመታት ወሮች ራስ ነው። የቀኑ ሰዓትም ከሌሊቱ ሰዓት የተስተካከለ አሥራ ሁለት ነው። ከዚህ በኋላ እያነሰ ይሄዳል›› በማለት የመፀው እኩሌ የሚደረግበት ወር እንደሆነ አስቀምጦታል።
ስለ ወቅቶች ባነሣንበት ክፍል ላይ በዓመት ውስጥ ቀን እና ሌሊት እኩል የሚሆኑባቸው ጊዜያቶች ደግሞ እኩሌ (equinox) ይባላሉ። በኢትዮጵያውያን መስከረም 12 በሌላው ዓለም አቆጣጥር ደግሞ እንደ ሁኔታው መስከረም (September) 20 ወይም 21 አንዳንዴም 22 የሚሆንበት ነው። ፀሐይ ልክ የምድር ወገብ ላይ ሆና ቀኑና ሌሊቱን እኩል ታደርጋለች። ስለዚህም “የመፀው እኩሌ” (Autumnal/fall eqinox) ይባላል። ይህ ዕለት ፀሐይ የሰማያዊውን ሉል ወገብ አቋርጣ ወደ ደቡብ አቅጣጫ የምትሄድበት ጊዜም ነው። በሰሜናዊው ንፍቀ ክበብ መፀው የሚጀምርበት ዕለትም ነው። በዚህ ጊዜ (በመስከረም ወር) ፀሐይ ልክ በምሥራቅ ትክክለኛ አቅጣጫ ላይ ወጥታ በምዕራብ ትክክለኛ አቅጣጫ ላይ ትጠልቃለች።
አዲስ ዘመን፡- መስከረም ለኢትዮጵያዊያን ምን ትርጉም አለው፤ የተለያዩ እምነቶች ቢኖሩም ሁሉም በደስታ የሚያከብሩትና ተስፋቸውን የሚይዙበት ነው። ለመሆኑ አንድ ያደረጋቸው ምንድነው ይላሉ?
መጋቤ ሀዲስ ዶክተር ሮዳስ፡- መስከረም ለኢትዮጵያውያን ልዩ የተስፋ ምልክት ነው። አበው በብኂላቸው “በሰኔ ዝናቡን ወደ እኔ፤ በሐምሌ ልኑር እንዳመሌ” እንደሚሉ በሰኔ ወር የገባው የክረምት ወቅት እየበረታ ሰማዩ በመብረቅ ብልጭታና በነጐድጓድ ድምፅ የሚታጀብበት፤ ከላይ የዝናብ ዶፍ ከሥር ጐርፍ የሚጨምርበት፤ ዐልፎ ተርፎም በረዶ የሚዘንበብት የጨለማ፣ የጭጋግ፣ የደመና፣ የጉም ጊዜ ነው።
“በመስከረም ስፍራው ሁሉ ለምለም” እንዲሉ ይህ አስፈሪው የሰኔ፣ የሐምሌ፣ የነሐሴ ወራት አልፎ የአዲስ ዓመት መጀመሪያችን የመስከረም ወር ላይ ግን የበረደውን የምታሞቀው፣ የጨለመውን የምታስ ለቅቀው፣ የተሰወረውን የምትገልጠው፣ የረጠበውን የምታደርቀው ፀሐይ ከሰወራት ደመና ወጥታ በኢትዮጵያ ሰማይ ላይ ብርሃኗን መፈንጠቅ ትጀምራለች።
በክረምቱ ዝናብ ረግፈው የነበሩት አበባዎችን በየጋራው በየሸንተረሩ ፈክተው መዐዛን ሲመግቡን፤ ንቦችም አበባዎችን ቀስመው ጣፋጭ ማራቸውን ለመሥራት ከአበባ ወደ አበባ ሲዘዋወሩ፤ ቢራቢሮዎችም በየመስኩ ሲሽከረከሩ፤ የመስቀል ወፍና የተለያዩ ወፎችም ከተደበቁበት ጐጆዎቻቸው ወጥተው ደስ በሚያሰኝ ዝማሬያቸው ሀገራችንን የሚያደምቁበት ወር መስከረም ነው።
አዲስ ዘመን፡- እንቁጣጣሽ የሚለው ቃልስ ምንን የሚገልጽ ነው?
መጋቤ ሀዲስ ዶክተር ሮዳስ፡- ዕንቁጣጣሽ የሚለው ቃል ሰፊ ትውፊት ያለው ሲሆን፤ ኢትዮጵያዊቷ ንግሥት ንግሥተ ሳባ ለንጉስ ሰለሞን 120 መክሊት ወርቅ ስታቀርብለት በመደሰት “እንቋዕ እንቋዕ መጻእኪ ወለለዓመቱ ያምጽእኪ” (እንኳን እንኳን መጣሽ በየዓመቱ ያምጣሽ) ብሎ ቀለበቱን ዕንቁ ለጣትሽ ብሎ የሰጣት ነውና የሚሉ አበው አሉ። ዳግመኛም የተለያዩ ብጫ ዕንቁ የመሳሰሉ አደይ አበባዎች የሚፈኩበት ጊዜ ነውና “ዕንቁ ዕጽ አወጣሽ” ይባላል። በተለይም ምድሪቱ በአበባዎች የምትንቆጠቆጥበት ወራት ስለሆነ ነው ይላሉ።
ሌላው ለኖኅ ልጅ ካም አህጉራችን አፍሪካ ሀገራችን ኢትዮጵያ በዕጣ ደርሰውት የመጣው በዚህ በመስረም ነውና ዕንቁ የሆነችው ሀገር በዕጣ ደርሳዋለችና ዕንቁ ዕጣ ወጣሽ ሲባል ዕንቁጣጣሽ ተባለ ይባላል። በአጠቃላይ እንቁጣጣሽ ማለት ምድሪቱ በአበባ የምትንቆጠቆጥበት በመሆኑ ማሸብረቅ ማለት ነው። ሁለተኛው እንቁጣጣሽ ማለት እጽ አወጣሽ የሚለውን ትርጓሜ ሲይዝ፤ እጽዋትን አበቀልሽ ማለት ነው። እንቁ የሆኑ አበቦችና እጽዋትን አፈራሽ እንደማለትም ይወሰዳል። ሦስተኛው ትርጓሜ ደግሞ እንቁ እጣ ወጣሽ የሚለውን ይይዛል። ይህ ማለትም በትውፊት የተቀመጠልን ሲሆን፤ የካም ምድር የሆነው አፍሪካ መልካም ዕድልን መምረጡን የሚነግረን ነው። ሌላው እንቁ እጣ አመጣሽ የሚለው ሲሆን፤ ንግስት ሳባ ለሰለሞን የሰጠችው ከሀርና እንቁ የተሠራውን ስጦታ ያመለክታል። የመጨረሻው ደግሞ ለሳባ እንቁ ለጣቷ መሰጠትን የሚይዝ ነው።
አዲስ ዘመን፡- አዲስ ዓመት ሲሆን አበባ አየህ ወይ በሴቶች እና ስዕላት ደግሞ በወንዶች የሚሰጥበትና የሚባልበት ምክንያት ምንድነው ?
መጋቤ ሀዲስ ዶክተር ሮዳስ፡- የአበባ አየህ ሆይ የልጃገረዶች ጭፋሮ አበው እንደሚሉት መነሻው የንግሥተ ሳባ ጥበባዊ ጥያቄ ነው። ይኸውም ሁለት አበቦች ተመሳሳይ የሆኑ ለመለየት የሚያስቸግሩ አንዷ የተፈጥሮ ፣አንዷ ደግሞ ሰው ሠራሽ የነበረችን አበባ ለሰሎሞን አሳይታ ትክክለኛዋ አበባ የቷ እንደሆነች ጠይቃዋለች። እርሱም ጠቢብ ነበርና መልስ ሳይሰጣት የቤቱን መስኮት ከፈተው። ከዚያም በተከፈተው መስኮት በኩል ንብ ገብታ የተፈጥሮ አበባ ላይ ስትቀመጥ ለምለም የሆነችውን የተፈጥሮ አበባ ከሰው ሠራሽዋ አበባ ለይቶ አውቋልና “አበባ አየህ ሆይ ለምለም” እንደተባለ አበው በትውፊት ይናገራሉ። እንቁጣጣሽ በየዓመቱ ያምጣሽ የሚባለውም በየዓመጡ ይመልስሽ ወደኔ ያምጣሽ ብሎ መርቆ ከመሸኘቱ ጋር የተያያዘም ነው።
ወንዶችም በአዲስ ዓመት ላይ ትልቅ ብስራት የሚናገሩ ናቸው። ይህም እንደሴቶቹ አበባ አየህ ወይ ብለው ሳይሆን ሥዕል በመሥራት በየቤቱ በመዞር አንኳን አደረሳችሁ በማለት ነው። የዚህ ምሲጢር ደግሞ የጥፋት ውሃ መጉደልን ያስረዳናል። በኖህ ዘመን እንደዚያ ከባድ የንፍር ውሃ ሲወርድ በመርከብ ውስጥ ያሉ ተርፈዋል። እኛም ይህንን የምናስበው ከክረምቱ ከባድ ፈተና እንዳለፍን በማመን ነው። ከዚህ ትይዩ ብርሃን የሆነው መስከረም ወር ሲገባ ሲሆን፤ ኖህ ይህንንም የተረዳው ቀድሞ ርግብን በመላኩ ነው። በእርግጥ ከርግብ በፊት ቁራን ልኮት ነበር። ሆኖም አልተመለሰም። ርግብ ግን የወይራ ዝንጣፊ ይዛ በመመለስ ንፍር ውሃው ማብቃቱን አብስራለች። ስለዚህም እኛም በዚያ ልማድ በኖኅ ዘመን የዘነበውን ዝናብ በክረምቱ ዝናብ በመወከል ርግቧን እንደ ርግብ የዋህ በሆኑ ሕፃናት መስለን የያዘችውን የወይራ ዝንጣፊ ደግሞ እነርሱ በሣሉት ሥዕል፤ ኖኅን በተቀባዮቹ ሰዎች በመወከል ዕለቱን እናከብረዋለን።
አዲስ ዘመን፡- መጪው ዘመን ለኢትዮጵያ ምን ዓይነት ተስፋ ይዞ ይመጣል ብለው ያስባሉ፤ ከዚህ አንጻር የመጪውን ዘመን ምኞቶትን ቢገልጹልን?
መጋቤ ሀዲስ ዶክተር ሮዳስ፡- ሁሉም ብሩህ እንደሚሆን አምናለሁ። ከዚህ አንጻርም ለመላው ኢትዮጵያውያን 2014 ዓመተ ምሕረት የሰላም የፍቅር የበረከት እንዲሆን እመኛለሁ።
አዲስ ዘመን፡- ስለሰጡን ማብራሪያ እጅግ አድርገን እናመሰግናለን።
መጋቤ ሀዲስ ዶክተር ሮዳስ፡- እኔም አመሰግናለሁ።
ጽጌረዳ ጫንያለው
አዲስ ዘመን መስከረም 1 ቀን 2013 ዓ.ም
