መላኩ ኤሮሴ
መምህር ደጀን የማነ በወሎ ዩኒቨርሲቲ የህግ ትምህርት ክፍል የዓለም አቀፍ ህግ መምህር እና ተመራማሪ ናቸው። የዓለም አቀፍ ህግን አስመልክቶ በብዙሃን መገናኛ በሚሰጡት አስተያየቶች እና በሚጽፉት ጹሁፎች ይታወቃሉ። በተለይም የአባይ ወንዝ አጠቃቀም ዙሪያ በሚሰጡት አስተያየቶችና ጽሁፎች ይታወቃሉ።
በዛሬው እትማችን ከመምህሩ ጋር ሀገራት በሉዓላዊ ግዛታቸው ውስጥ የሚገኙ ሀብቶችን መጠቀም ከዓለም አቀፍ ህግ አንጻር እንዴት ይታያል? አንዲት ሀገር በሌለችበት ሌሎች ሀገራት በተፈራረሙት ስምምነት ለመገዛት ትገደዳለች ወይ? በህዳሴ ግድብ ዙሪያ ግብጽና ሱዳን የሚያነሷቸው ጥያቄዎች ከዓለም አቀፍ ህግ አንጻር እንዴት ይታያል? በሚለው እና ሌሎች ጉዳዮች ከአዲስ ዘመን ጋር ቃለ ምልልስ አድርገዋል። ቃለ ምልልሱን እነሆ ብለናል።
አዲስ ዘመን፡- ከዓለም አቀፍ ህጎች አንጻር አንዲት ሀገር በሉዓላዊ ግዛቷ ውስጥ የሚገኙ ድንበር ተሻጋሪ ወንዞችን ጨምሮ ሌሎች የተፈጥሮ ሀብቶችን አልምታ እንዳትጠቀም የሚከለክል ህግ አለ?
መምህር ደጀን፡– በአንዲት ሀገር ውስጥ የሚገኙ ወንዞችን ጨምሮ ሌሎች ሀብቶችን የመጠቀም መብት የሉዓላዊነት መብት የሚሰጠው መብት ነው። አንዲት ሀገር ሉዓላዊት እስከሆነች ድረስ በግዛቷ ውስጥ የሚገኙ ሀብቶችን የመጠቀም መብት አላት። የ1933ቱ የሞንቲቪዲዮ ኮንቬንሽን ላይ እንደተቀመጠው አንድን ሀገር ሀገር የሚያሰኘው ህዝብ መኖር፣ መንግስት መኖር፣ ግዛት መኖር፣ ከሌሎች ሀገራት ጋር ግንኙነት የመፍጠር አቅም መኖር ናቸው።
ስለዚህ ግዛት የሚለውን ስናነሳ የብሱን፣ አየሩን፣ ውሃውን የሚጨምር ነው። እንግዲህ ኢትዮጵያ ሉዓላዊ የሆነች ሀገር ነች። ይህንን ሉዓላዊነቷን ተጠቅማ በግዛቷ ውስጥ የሚገኙ ሀብቶችን መጠቀም ሙሉ የሆነ ሉዓላዊ ስልጣን አላት። ከዚህ ጋር ተያይዞ የተፈጥሮ ሀብቶች በአንድ ሀገር ድንበር ላይ ተወስኖ የሚቀር አይደለም። በተለይም ድንበር ተሳጋሪ የውሃ ሀብቶች የምንላቸው ቁጥሩ የተለያየ ነው።
ከ263 እስከ 270 የሚሆኑ የሀገራትን ድንበር ተሻግረው የሚሄዱ ወንዞች አሉ። ከነዚህ ውስጥ የአባይ ወንዝ አንዱ ነው። የአባይ ወንዝ በርዝመቱ የሚታወቅ ድንበር ተሻጋሪ ወንዝ ነው። የአባይ ወንዝ ከሚነሳበት ጀምሮ እስከ መጨረሻ ማረፊያው ድረስ የሚነካቸው የተለያዩ ሀገራቶች አሉ። ይህ መሆኑ አባይን ድንበር ተሻጋሪ ወንዝ አድርጎታል።
ስለዚህ በአጠቃላይ በዓለም አቀፍ ህግ እንዲህ አይነት ድንበር ተሻጋሪ ወንዞች በሚኖሩበት ሰዓት ለአስተዳደሩ፣ ለአጠቃቀሙ እና ለአጠባበቁ ሲባል የህግ ማዕቀፍ ያስፈልገዋል በሚል የተባበሩት መንግስታት ድርጅት ጠቅላላ ጉባኤ እ.አ.አ ከ1959 ጀምሮ በተባበሩት መንግስታት ድርጅት የዓለም አቀፍ ህግ ኮሚሽን የሚባል አለ።
ይህ ኮሚሽን የተመድ ጠቅላላ ጉባኤ ደጋፊ አካል ነው። ይህ ኮሚሽን የማጥናት፣ በዓለም አቀፍ ህግ ሊዳኙ የሚገቡ ሀገራትን ከሀገራት ጋር ሊያገናኙ የሚችሉ ጉዳዮች ላይ ጥናት አድርጎ ህግ እንዲወጣላቸው ኃሳብ የሚያቀርብ ነው።
ይህ ኮሚሽን በተለይም ለትራንስፖርት በማይሆኑ (non- navigational) እንደነ አባይ እና ሌሎችም አጠቃቀም ህግ ማውጣት ያስፈልግ ነበርና በዚያ ጥናት እንዲያካሂድ ተደረገ። የዓለም ቀፍ የውሃ ህግ የሚባለው በተለይም የድንበር ተሻጋር የውሃ ህግ የሚባለው የተባበሩት መንግስታት ድርጅት ይህንን እንቅስቃሴ ከመጀመሩና ህግ የማውጣት እንቅስቃሴ ከመጀመሩ በፊት ኢንተርናሽናል ኢንስትቲዩት ኦፍ ሎው እና ኢንተርናሽናል ሎው አሶሴሽን የሚባሉ መንግስታዊ ያልሆኑ ዓለም አቀፍ ድርጅቶች የዓለም አቀፍ ህግን በተመለከተ በራሳቸው ተነሳሽነት እንደዚህ መሆን አለበት ብለው ከ1966 ጀምሮ የሄልሲንኪ መርሆ የሚባል ዓለም አቀፍ የህግ ማህበር በሚባለው ዓለም አቀፍ ተቋም ቀረበ።
የ1966ቱ የሄልሲንኪ መርሆ ድንበር ተሻጋሪ ወንዞችን በሚጠቀሙበት እና በሚያስተዳድሩበት ሰዓት ሀገራት ምን መከተል አለባቸው የሚለውን መርሆዎችን ጀመሩ። እነዚህ በዚህ ሂደት ውስጥ የ1966 የሄልሲንኪ መርሆ ያመጣቸው ብዙ መርሆዎች ቢኖሩትም ጎልተው የወጡት እስከ 1997ቱ የተባበሩት መንግስታት ድርጅት የድንበር ተሻጋሪ ወንዞችን የሚስተዳድረው ህግ ድረስ እውቅና ያገኙ ሶስት መሰረታዊ መርሆዎች አሉ።
የመጀመሪያው ምክንያታዊና ፍታሃዊ ተጠቃሚነት መርሆ ነው። ሁለተኛው ደግሞ ጉልህ ጉዳት ያለማድረስ መርህ ነው። ሶስተኛው የመተባበር መርህ ነው። ከዚያ በመቀጠል መረጃ የመለዋወጥ መርህ የሚለውም አለ።
ግን በዋናነት ከላይ የጠቀስኳቸው ሶስቱ መርሆዎች ናቸው ዋናዎቹ። ከሄልሲንኪ ፕሪንሲፕል ጀምሮ እስከ 2002 የበርሊን ህግ ድረስ የሄልሲንኪ መርሆዎች ናቸው የነበሩት። የበርሊን ህግ ሆነ የሄልሲንኪ ህግ በመንግስታት ደረጃ ውይይት ተደርጎባቸው የወጡ ህጎች አይደሉም። ገለልተኛ ነን ብለው በሚያስቡት ተቋማቶች የመጡ ናቸው።
በዋናነት ግን በተባበሩት መንግስታት ድርጅት የሚተዳደረው የዓለም አቀፍ ህግ ኮሚሽን የሚባለው ብዙ ጥናቶች አካሄድኩ ካለ በኋላ የ1997ቱ የተባበሩት መንግስታት ድርጅት የድንበር ተሻጋር ወንዞች ኮንቬንሽን አምጥቷል። ኮንቬንሽኑን ለተባበሩት መንግስታት ድርጅት ጠቅላላ ጉባኤ አቅርቧ። በተባበሩት መንግስታት ድርጅት ጠቅላላ ጉባኤ ላይ ሁሉም የድርጅቱ አባል ሀገራት ናቸው የሚወስኑት። ጠቅላላ ጉባኤው ላይ የቀረበው ረቂቁ ነው። በጉባኤው በረቂቁ ላይ ውይይት ተደረገ።
በውይይቱ ወቅት በዋናነት ጎልቶ የነበረው የላይኛው የተፋሰስ ሀገራት ፍትሃዊና ምክንያታዊ ተጠቃሚነት የሚለውን መርህ ሲደግፉ የታችኞቹ ተፋሰስ ሀገራት ደግሞ ጉልህ ጉዳት ያለማድረስ መርህ የሚባለውን ደገፉ። የታችኞቹ ተፋስ ሀገራት ጉልህ ጉዳት ያለማድረስ መርህ የመጀመሪያ መርህ ይሁን የሚል መከራከሪያ ሲያቀርቡ የላይኞቹ ተፋሰስ ሀገራት ደግሞ ፍትሃዊና ምክንያታዊ ተጠቃሚነት መርህ የመጀመሪያ መርህ ይሁን የሚል መከራከሪያ አቀረቡ። ከዚያም ቀጥሎ አንድ ፕሮጀክት በሚከናወንበት ጊዜ በቅድሚያ ማሳወቅ ወይም መረጃ የመለዋወጥ መርህ እንደ ግዴታ ይቀመጥ ወይስ አይቀመጥ የሚለው ሲያጨቃጭቅ ነበር።
በዚህ ክርክር ውስጥ ሆነው ሀገራት ያለባቸውን ስጋቶች አስቀምጠዋል። ለምሳሌ ኢትዮጵያ በተባበሩት መንግስታት ድርጅት በነበረው ውይይት ላይ ኮንቬንሽን ከመውጣቱ በፊት በድንበር ተሻጋሪ ወንዞች ዙሪያ የተደረሱ የሁለትዮሽ ስምምነት ውድቅ ይደረጉ የሚል አንቀጽ ይቀመጥ የሚል ግልጽ ጥያቄ አቅርባለች። ይህንን ጥያቄ ያነሳችበት ምክንያት እንደሚታወቀው የአባይ ወንዝ ላይ የተደረሱ የቅኝ ግዛት ስምምነቶች የሚባሉት ውድቅ እንዲደረጉ ስለምትፈልግ ነው።
የተለያዩ ሀገራት ሃሳባቸውን ካቀረቡ በኋላ ሰነዱ ለመጽደቅ ዝግጁ ሆነ። በዓለም አቀፍ ስምምነት ዝግጅት ሂደት ውስጥ አንድ ሰነድ ዝግጁ ከሆነ በኋላ ሀገራት በዚያ ስምምነት ለመገዛት ማጽደቅ አለባቸው። ያ ከሆነ በኋላ ሰነዱ በውይይት ወቅትም ስምምነት ላይ የተደረሰበት ስላልሆነ እስከ 2014 ድረስ ወደ ስራ አልገባም ነበረ። ምክንያቱም ህጉ ግዳጅ እንዲሆን ቢያንስ 35 ሀገራቶች መፈረም ነበረባቸው። 2014 ላይ ወደ ስራ ገባ።
በሚገርም ሁኔታ ከ11ዱ የአባይ ተፋሰስ ሀገራት አንድም ሀገር የ1997ቱን የውሃ ስምምነቱን አልፈረሙም። በእኔ ድምዳሜ የዓለም አቀፍ የውሃ ህግ የሚባል ያለቀለት ህግ የለም። አንዳንዶቹ ልማዳዊ ዓለም አቀፍ ህግ አለ ይላሉ። ምን አልባት መርሆዎቹ ላይ ስምምነት ላይ ልንደርስ እንችላለን። ለምሳሌ አብዛኞቹ ሀገራት ፍትሃዊ እና ምክንያታዊ ተጠቃሚነት የሚባለውን በመርህ ደረጃ ይቀበሉታል። አብዛኞቹ ሀገራት ጉልህ ጉዳት ያለማድረስ የሚለውን መርህ በመርህ ደረጃ ይቀበሉታል።
ነገር ግን እነዚህ መርህዎች ልማዳዊ የዓለም አቀፍ ህግ ደረጃ ላይ ደርሷል ብለን ወደ ተግባር ስንገባ፤ ሀገራት እነዚህን መርሆዎች ይዘው ወደ ለተግባራዊነቱ ሲንቀሳቀሱ አተገባበር ላይ ይቸገራሉ። ለምሳሌ ጉልህ ጉዳት አለማድረስ ማለት ምን ማለት ነው። ጉዳት አለማድረስ ማለትስ ምን ማለት ነው። አንድ ሀገር ላይ ጉዳት ደረሰበት የሚባለውስ ምን ሲከሰት ነው። ምክንያታዊና ፍታሃዊ ተጠቃሚነት ተብሎ በተመድ ኮንቬንሽን አንቀጽ 6 ላይ የተቀመጡ መስፈርቶች አሉ። እነዚያን መስፈርቶች ወደ ተግባር ይዘን እንግባ ሲባል የላይኛውንም የታችኛውንም ተፋሰስ ሀገራትን ላያስማማ ይችላል። ስለዚህ ድንበር ተሻጋሪ ወንዞችን አሁንም የሚመራው ዓለም አቀፍ የድንበር ተሻጋሪ ወንዞች የሚባሉት ሳይሆን የሉዓላዊነት ህግ ነው።
የተባበሩት መንግስታት ድርጅት ቻርተርን መሰረት አድርጎ አንድ ሀገር በግዛቱ ውስጥ ያለውን ውሃ የመጠቀም መብት አለው። ለምሳሌ ኢትዮጵያን ብንወስድ የአባይ ወንዝ ከኢትዮጵያ ተራራማ አካባቢዎች ተነስቶ ድንበሯን አቋርጦ እስኪወጣ ድረስ በዚያ ውሃ ላይ የመጠቀም መብት አላት። የዓለም አቀፍ ህግን ሁሉም ይጠቅሰዋል።
ግብጽ ዓለም አቀፍ ህጎችን ትጠቅሳለች። ዓለም አቀፍ ህጎች ግን ዋስትና አይሰጡም። የዓለም አቀፍ ህግ ቋንቋ መናገር ብዙውን ጊዜ የጉልበታሞች ፍላጎት ማስፈጸሚያ ስልት እየሆነ ነው። ሃያላን ሀገራት በሌላ ሀገራት ሉዓላዊነት ላይ አንድን ነገር ሲያመጡ እና የነሱ ያልሆነን መብት ሲጠቀሙ ህጋዊ ለማስመሰል የሚሞክሩት የዓለም አቀፍ ህግን በማንሳት ነው።
የዓለም አቀፍ ህግ ምንድን ነው ብለን ስንወስድ አንድም ኢትዮጵያን ሊጠቅም የሚችል እንጂ ለዘመናት የዓባይ ወንዝ ላይ ተፅኖ አሳርፋ ስትጠቀም የኖረችውን ግብጽ ኢፍትሃዊ አጠቃቀም ሊደግፍ የሚችል አይደለም። ግን ሆኖም ኢትዮጵያ እንደዚህ ማድረግ የላባትም እያሉ የዓለም አቀፍ ህግ ቋንቋን ይጠቀማሉ።
እንደሚታወቀው በአባይ ተፋሰስ ደረጃ ከ1999 ጀምሮ አባይ የትብብር ማእቀፍ ስምምነት የሚባል ወደ ድርድር መጥቶ አስር ዓመት ድርድር ከተደረገበት በኋላ ግብፅ እና ሱዳን በመርሆ ደረጃ እንኩዋን ሊገዙ የማይችሉ መሆኑን ማሳያ አሁን እየተጠቀምንበት ያለው መጠን እንደማይቀንስ መተማመኛ ዋተር ሴኪውሪቲ የሚል ቀድሞ የነበራቸውን የበላይነት የማስቀጠል ስልት ይዘው ነው የቀረቡት።
በትብብር ማእቀፉ አንቀጽ 14 መሰረት ሁሉም የተፋሰሱ ሀገራት የውሃ ደህንነት ይግባ ሲባል አልተስማሙም ነበር። ምክንያቱም ሁሉንም ሀገራት የሚጠቅም ስምምነት በመሆኑ ነው። እነሱ ግን ለነሱ ብቻ የሚጠቅማቸውን አንቀፅ ነበር የሚፈልጉት። ያ ደግሞ ሊሆን አይችልም። በአጠቃላይ ስናየው አንዲት ሀገር ሉዓላዊ ግዛቷ ውስጥ ያለውን የተፈጥሮ ሀብቷን እንዳትጠቀም የሚያግድ ህግ የለም።
አዲስ ዘመን፡- አንድ ሀገር በሌለችበት የስምምነት ማዕቀፍ እንድትገዛ የሚስገድዳት የህግ ወይም የሞራል ግዴታ አለ?
መምህር ደጀን፡– አንደኛው የሀገራት የሉዓላዊነት መገለጫ የአንድ የዓለም አቀፍ ስምምነት አካል ለመሆን በዓለም አቀፍ ስምምነቶች እና ድርድሮች የመሳተፍ፣ ተሳትፈው ሃሳባቸውን የመግለጽ እንዲሁም በነጻ ፈቃዳቸው ላይ ተመስርተው ነው አንድን ስምምነት መፈረም ያለባቸው። ለምሳሌ የባለብዙ ወገን ስምምነት ከሆነ ሀገራት በዚያ የስምምነት ሂደት ውስጥ ካልነበሩ ያ የዓለም አቀፍ ስምምነት ከጸደቀ በኋላ ሀገራት ህጉ የሚስማማቸው ከሆነ የዚያ ህግ አካል የመሆን መብት ይሰጣቸዋል።
ይህንን ባላደረጉበት ሁኔታ፣ የድርድሩ አካል ሆነው ጉዳዩ ላይ ተደራድረው ስምምነት ላይ ሲደረስ ሃሳባቸውን ባልሰጡበት ሁኔታ፤ ወይም ደግሞ ሌሎች ሀገራት የሚፈራረሙትን ከተፈራረሙ በኋላ ያንን ሰነድ ወስደው አይተው በነጻ ፈቃዳቸው የስምምነቱ አካል ባልሆኑበት ሁኔታ ሌሎች ሁለት ሀገራት በአንድ ጉዳይ ላይ ተፈራርመው፤ በተለይም ያ የተፈራረሙበት ጉዳይ የሶስተኛ ሀገርን ጥቅም የሚነካ በሆነበት ሁኔታ
በሶስተኛው ሀገር ላይ ተፈጻሚ አይሆንም። ስምምነቶችን በሚያስተዳድረው የቬይና ስምምነት (veinna convention on law of treaty) አንቀጽ 34 ላይ በግልጽ እንደተቀመጠው የሁለት ሀገራት ስምምነት የሶስተኛ ሀገርን ጥቅም የሚጎዳ ከሆነ ሶስተኛ ወገን ተሳታፊ ባልሆነበት ሁኔታ ተፈጻሚ አይሆንም የሚል ግልጽ ድንጋጌ አለ። ስለዚህ ሶስተኛው ሀገር ባልፈረመበት ስምምነት ሊገደድ የሚችልበት የሞራልም ሆነ የህግ መሰረት የለውም።
አዲስ ዘመን፡- ከዚህ አንጻር ኢትዮጵያ እ.አ.አ በ1929 በግብጽና በእንግሊዝ እንዲሁም በ1959 በሱዳንና ግብጽ መካከል ለተደረሰው ስምምነት ተገዢ የምትሆንበት አግባብ ይኖራል?
መምህር ደጀን፡- በአባይ ወንዝ ዙሪያ የተደረሱ የሁለትዮሽና የቅኝ ግዛት ስምምነቶች አሉ። ከነዚህ መካከል የ1929ኙ በግብጽና በእንግሊዝ (የምስራቅ አፍሪካ ቅኝ ግዛቶችን በመወከል) አንድ ስምምነት ተጠቃሽ ነው። ያ ስምምነትም የውሃ ክፍፍል ስምምነት ነው። በ1929 ስምምነት መሰረት በዋናነት ጉዳዩ የነበረው በአባይ ወንዝ ላይ ማንኛውም አይነት ግንባታ ሲካሄድ በግብጽ እውቅናና ፈቃድ ላይ የተመሰረተ መሆን አለበት የሚል ነበረ። በወቅቱ ኢትዮጵያ ነጻ ሀገር ነበረች። የድርድሩ አካል አልነበረችም። ስምምነቱም እንደማይመለከታት በተለያዩ ጊዜያቶች ስትገልጽ ነበረ።
ኋላ ላይ የተደረገው የ1959ኙ ስምምነት ሱዳን ነጻነት ካገኘች በኋላ ነጻ ሀገር ሆነው የተፈራረሙት ስምምነት ነው። ስምምነቱም የአባይን ወንዝ ሁለቱ ሀገራት አሟጠው ለመጠቀም የተፈራረሙት ስምምነት ነው። ስምምነቱን የተፈራረሙት ግብጽና ሱዳን ለአባይ ወንዝ ጠብታ የማያበረክቱ ሲሆኑ ለወንዙ 86 በመቶ የምታበረክተውን ኢትዮጵያ ወደ ጎን በማድረግ 55 በመቶውን ለግብጽ፤ 18 በመቶውን ደግሞ ለሱዳን ተካፍለውታል።
ቀሪውን 10 በመቶ በላይኛው አስዋን ግድብ ምክንያት የሚተነውን ለማካካስና በደቡብ ሱዳን ረግረጋማ ቦታ ውስጥ የሚገባውን አስልተው ሌላውን ለመጠቀም ነው የተስማሙት። ለላይኛው የተፋሰስ ሀገራት ምንም አልተውም።
ስለዚህ ይህ በሆነበት ሁኔታ ሁለቱ ሀገራት ለተፈራረሙት ስምምነት ኢትዮጵያ ተገዢ የምትሆንበት ምንም ምክንያት የለም። የቬይና ስምምነት እንደሚለው የሶስተኛውን ሀገር ጥቅም በሚነካ ሁኔታ ሁለት ሀገራት በተፈራረሙት ስምምነት ሶስተኛው ሀገር ተገዥ የመሆን ግዴታ የለበትም ነው የሚለው። ስለዚህ ሁለቱ ሀገራት ለተፈራረሙት ስምምነት ኢትዮጵያ ተገዢ ለመሆን አትገደድም።
አዲስ ዘመን፡- አንዳንድ የታችኛው ተፋሰስ ሀገራት ምሁራን እና ፖለቲከኞች እ.አ.አ በ1902 በኢትዮጵያና በእንግሊዝ መካከል በተደረሰው ስምምነት ኢትዮጵያ የአባይን ወንዝ ላለመገደብ ከስምምነት ደርሳለች የሚል መከራከሪያ ያነሳሉ። ለመሆኑ የ1902 ስምምነት ይዘት ምን ነበር፤ ኢትዮጵያስ ወንዙን ላለመገደብ ተስማምታ ነበር?
መምህር ደጀን፡- በ1902 ግብጽና ሱዳን እንግሊዝ ቅኝ ግዛት ነበሩ። ኢትዮጵያና እንግሊዝ የተፈራረሙት ስምምነት ይዘት የነበረው ድንበርን የሚመለከት ነው። የእንግሊዝ የምስራቅ አፍሪካ ቅኝ ግዛቶቿን በተመለከተ ከእንግሊዝ ጋር ለመስማማት ነበር። አንቀጽ 4 ላይ ጣናን፣ አትባራና እና ሶባትን ከእንግሊዝ መንግስት እውቅና ውጪ ከዳር ዳር ወንዞቹን የሚደፍን ስራ ኢትዮጵያ ላትሰራ ተስማምታለች ይላል። ይህንን አንቀጽ እያነሱ ኢትዮጵያ ያንን ማክበር አለባት የሚሉ አሉ።
የ1902 ስምምነት ላይ ሁለት አይነት ክርክሮችን ማንሳት ይቻላል። የመጀመሪያው ክርክር ይህ ህግ እስካሁንም ተፈጻሚ ነው ብለን እናስብና፤ ስምምነቱ በሚፈረምበት ወቅት ኢትዮጵያ ቅኝ ያልተገዛች ቢሆንም ጫናው ቀላል አልነበረም። በቀጥታ ኢትዮጵያ ቅኝ ግዛት ባትገዛም በአካባቢው ያሉ ሀገራትን ቅኝ ይገዙ የነበሩ ሀይሎች ኢትዮጵያ ላይ ከባድ ጫና ነው ሲያሳድሩባት የነበሩት።
ሀገሪቷ ይህንን ስምምነት የፈረመችው በነጻ ፈቃዷ ላይ ተመስርታ ነው ብሎ ለመውሰድ የሚከብድ ነው። በነጻ ፈቃዷ ነው ያደረገችው ብለን ብንስማማ እንኳ ስምምነቱ የሚለው ምንድን ነው የሚለውን ማየት ተገቢ ነው። ስምምነቱ ወንዝን ከዳር እስከዳር አለመድፈን ነው የሚለው። በእንግሊዝኛው እና በአማርኛው ትርጉም መካከል ልዩነቶች ቢኖሩም የእንግሊዝኛ ትርጉሙ እንኳ ውሃውን አለማቆም ነው የሚለው።
ስለዚህ ኢትዮጵያ የህዳሴ ግድብንም ሆነ ወደ ፊት ሌሎች ግድቦችን ስትገነባ የአባይ ወንዝን ሙሉ በሙሉ ልታቆመው አትችልም። ማቆም የሚቻል ቢሆን እንኳ ኢትዮጵያ ለምን ዓላማ ሙሉ በሙሉ ልታቆመው ትችላለች የሚል መከራከሪያ ይነሳል።
ከዚያ ውጪ ግን በተለይም ከግብጽና ከሱዳን አኳያ ሲታይ ከኢትዮጵያ ጋር የተፈራረመችው እንግሊዝ እንጂ ግብጽ ወይም ሱዳን አይደሉም። ዛሬ እንግሊዝ በጉዳዩ ላይ ምንም አይነት ፍላጎትም የላትም። ቅኝ ግዛት ላይ የነበሩትም ነጻነታቸውን አግኝተዋል። ውሃውን አናስቆምም የተባለውም ለእንግሊዝ መንግስት እንጂ ለግብጽና ለሱዳን አይደለም።
የ1929 ስምምነት አስመልክቶ ኔሬሬ ዶክትሪን የሚባል አለ። ጁሊየስ ኔሬሬ የያኔው የታኒዛኒያው ነጻነት ታጋይ እና በኋላም የታኒዛኒያ ፕሬዚደንት የነበሩ ናቸው። በቅኝ ግዛት ጊዜ የተደረጉ ማንኛውም ስምምነቶች ውድቅ ይደረጉ የሚል ነው።
በኔሬሬ ዶክትሪን መሰረት የላይኞቹ ተፋሰስ ሀገራት የ1929ኙን ስምምነት ውድቅ አድርገውታል። ስለዚህ እነዚህ በ1902ትም ሆነ በ1929 ወይም በ1959 ስምምነቶች ተደርሰው ቢሆን ዛሬ ሊያገለግሉ አይችሉም
በዓለም አቀፍ ህግ ውስጥ የሁኔታዎች መሰረታዊ መለዋወጦች የሚባል ነገር አለ። ያኔ የኢትዮጵያ ህዝብ ቁጥር በጣም ትንሽ ነው የነበረው፣ ኢትዮጵያ በአባይ ወንዝ ላይ የነበራት ተደጋፊነት እዚህ ግባ የሚባል አልነበረም። ከ100 ምናምን ዓመት በኋ ግን ኢትዮጵያ የህዝብ ቁጥር በከፍተኛ ሁኔታ ጨምሯል። በውሃ ላይ ያላት ተደጋፊነትም ጨምሯል። ስለዚህ አንድ ስምምነት በሆነ ዘመን ተፈርሟል ተብሎ ባለበት አይቆይም። የሁነቶች መሰረታዊ ለውጥን ተከትሎ ማሻሻያዎችና የአቋም ለውጦች ይደረጋሉ የሚል ሀሳብ አለ።
አዲስ ዘመን፡- በቅኝ ግዛት ዘመን ተፈረሙ የሚባሉ ስምምነቶች ቅኝ ገዥዎች በሞግዚትነት የፈረሙዋቸው እና የሀገራቱን ህዝቦች ጥቅም ታሳቢ ያላደረጉ እንደሆነ በስፋት ይነገራል፤ ይህንን ስምምነት በዚህ ዘመን አንስቶ ለተፈጻሚነቱ መንቀሳቀስ የቅኝ ገዢዎች ሴራ ማስፈጸም ነው የሚሉ አሉ ይህንን እንዴት ያዩታል?
መምህር ደጀን፡- ቅኝ ገዢዎች ከበርሊን ስምምነት ጀምሮ የተፅዕኖ አድማሳቸውን ለማስፋት ብዙ ጥረዋል። ፈረንሳይ፣ እንግሊዝና ጣሊያን አይናቸው ያረፈው በምስራቅ አፍሪቃ አካባቢ ነው። የነዚህ ሃይሎች ዋነኛው ትኩረት የነበረው አባይን መቆጣጠር ነው። በተለይም እንግሊዞች አባይን በመቆጣጠር በአባይ ወንዝ ተፋሰስ ውስጥ የተለያዩ ምርቶችን በማምረት በእንግሊዝ ውስጥ ላሉ ኢንዱስትሪዎች ምርት ለማምረት የአባይ ወንዝን ሌሎች እንዳይደርስባቸው ለማድረግ ሰርተዋል። የአትባራ ወንዝንም ጣሊያን እንዳትነካ ለማድረግ እንግሊዞች ስምምነት አስፈርመው ነበር።
ከዚያ ጊዜ ጀምሮ የነበረውን ድባቡን ስናየው አንደኛው የተፈጥሮ ሀብትን ለመቀራመት ነው አውሮፓውያን ወደ አፍሪካ የመጡት። የተፈጥሮ ሀብትን ለመቀራመት ባደረጉት ሂደት ውስጥ የአባይ ወንዝም የቅኝ ገዥዎች ሰለባ ነበር። ሰለባ በመሆኑም በቅኝ ገዥዎች መካከል እንዲሁም ቅኝ ገዥዎች እና ነጻ የወጡ ሀገራት መካከል የተደረሱ ስምምነቶች አሉ። በኋላ ነጻ ከወጡ በኋላም የተደረሱ ስምምነቶች አሉ።
ይህ የሚያሳየው በመሰረቱ የዓለም አቀፍ ህግ የምንለው፤ በተለይም ከተባበሩት መንግስታት ድርጅት ቻርተር በፊት የተፈረሙ ህጎችን ስናይ የአውሮፓውያንን ጥቅም የማስጠበቂያ መሳሪያ ናቸው የነበሩት። አሁን አንድ የሚታየው የተሳሰተ ነገር የዓለም አቀፍ ህግን ሁሉንም ጤናማ አድርጎ ማየት ነው። ዓለም አቀፍ ህግ በሙሉ ጤናማ አይደለም። በተለይም ከአፍሪካ አንጻር በጣም በጥንቃቄ መታየት ያለበት ነው። ምክንያቱም እነዚህ ህጎች የውርስ ሀጢያት ያለባቸው ናቸው። የውርስ ሀጢያቱ የምዕራባውያኑን የበላይነት ለማስቀጠል የአፍሪካ የተፈጥሮ ሀብት ለመመዝበር የተፈራረሙትን የትኛውንም ስምምነት ተቀብለን መቀጠል የለብንም።
አሁን በዚህ ሂደት ድህረ ዓለም አቀፍ ህግ የሚባል የዓለም አቀፍ ህግ የሶስተኛውን ዓለም ሀገራት ጥቅምን አሳልፎ የሰጠ በመሆኑ እንደገና መታየት አለበት የሚል አካሄድ አለ። ይህ የአፍሪካ፣ የላቲን አሜሪካ እና የኢሲያ ምሁራን የሚያቀነቅኑት ነው። አሁን ግብጽና ሱዳን ቅኝ ግዛት ስምምነቶች ለነሱ የአንበሳውን ድርሻ እንዲወስዱ ስላደረጋቸው ያንን ስምምነት መከተላቸው አሁንም የቅኝ ግዛት ሰለባ መሆናቸውን አመላካች ነው። የቅኝ ግዛት ጠባሳው እንደማይለቅ ይታወቃል።
ይህንን ትተው አፍሪካዊ በሆነ ነጻ በሆነ አስተሳሰብ ውስጥ እንደገና ተደራድረው ነጻ ከሆኑት ሀገራት ጋር እንደገና መዋዋል እና መስማማት ሲገባቸው የቅኝ ግዛት ዘመኑን ውል ታሪካዊና ተፈጥሯዊ መብት ብለው ቅኝ ገዢዎች ያስቀመጡትን የብዝበዛ ስልትን ለማስቀጠል መሞከራቸው የቅኝ ገዢዎችን አስተሳሰብ የማስቀጠል እሳቤ መሆኑን ያሳያል። ከዚያ ባሻገርም የቅኝ ግዛት ስምምነትን መውረሳቸው የቅኝ ግዛት በአፍሪካ ላይ ያደረሰውን ጠባሳ እና የታሪክ ውርስ ለመውረስ መዘጋጀታቸው የግብጽና የሱዳንን የፓን አፍሪካኒዝም ወኔን እንድትጠራጠር የሚያደርግ ነው። ምክንያቱም በፓን አፍሪካኒዝም እንቅስቃሴ ነው እነዚህ ሀገራት ነጻ የወጡት።
አዲስ ዘመን፡- በህዳሴ ግድብ ዙሪያ በሱዳንና በግብጽ የሚነሱ ጥያቄዎች ከዓለም አቀፍ ህግ አንጻር እንዴት ይታያል ?
መምህር ደጀን፡- በታላቁ ግድብ ዙሪያ በሶስቱ ሀገራት መካከል የሚደረጉ ክርክሮች ተገቢነት የሌላቸው ናቸው። ግብጽና ሱዳን በህዳሴ ግድብ ዙሪያ እንዲከራከሩ የሚያስችል የህግ መሰረት የለም። ኢትዮጵያም በህዳሴ ግድብ ዙሪያ ከሌሎች ሀገራት ጋር ተደራድራ ውል እንድታስር ምንም አይነት የህግ መሰረት የለም።
ድርድር የሚካሄደው ፕሮጀክቶች ላይ አይደለም። የሚደራደሩት ውሃው ላይ ነው። መጀመሪያ በወንዙ ላይ መስማማት ነበረባቸው። ብዙ ሀገራት በወንዙ አስተዳደር ላይ ነው እንጂ የሚስማሙት አንዲት ሀገር መብቷን ተጠቅማ በገነባችው ፕሮጀክት ላይ አይደለም።
እንደሚታወቀው በአባይ ወንዝ ላይ ከኢትዮጵያ በፊት ሱዳንና ግብጽ ብዙ ልማቶችን አልምተዋል። በዚህ ሂደት ውስጥ ኢትዮጵያ በሱዳንም ሆነ በግብጽ በአባይ ወንዝ ላይ በተሰራው ልማት ላይ ተደራድራ ውል አስራ አታውቅም። ይህ በሆነበት ሁኔታ የታላቁ የኢትዮጵያ ህዳሴ ግድብን ለሶስትዮሽ ድርድር አቅርበን የመደራደር ግዴታም አልነበረብንም።
መንግስት የህዳሴ ግድብን በጀመረበት ማግስት ነው የዓለም አቀፍ የባለሙዎች ቡድን የሚባለው እንዲቋቋም የግብጽና የሱዳን ባለሙያዎች ከኢትዮጵያ ባለሙያዎች ጋር እኩል ተወክለው የግድቡን የጥናት ሰነድና ዲዛይን እንዲመረምሩ የተደረገው።
አዲስ ዘመን፡- የኢትዮጵያ መንግስት ግድቡን ለድርድር ክፍት ያደረገበት ምክንያት ምንድን ነው ብለው ያስባሉ ?
መምህር ደጀን፡– የኢትዮጵያ መንግስት በዚያ መንገድ የሄደበት ፖለቲካዊ ምክንያት አለው። ምክንያቱ መተማመን ለመገንባትና ቀጣናዊ ትብብርን ለማጠናከር ነው። በየትኛውም መስፈርት ግብጽና ሱዳን በአባይ ወንዝ ላይ የነበራቸውን ታሪካዊ ዳራ የተመለከተ የትኛውም ጤናማ ሀገር መተማመን ለመገንባት በሚል ሰበብ እንዲህ አይነት ስህተት አይፈጽምም።
ከሁለቱ ሀገራት ጋር መተማመን መፍጠር አስፈላጊ የሚሆንባቸው ብዙ ምክንያቶች ሊኖሩ ይችላሉ። ነገር ግን በራሷ ገንዘብ፣ በራሷ ድንበር ላይ እየገነባች ባለችው ግድብ ላይ መተማመን ለመፍጠር መሞከሯ ትልቅ ስህተት ነው። መተማመንም ሊመጣ አይችልም። መተማመን መፍጠር ብሎ ነገር የለም።
ኢትዮጵያ ግድቡን እየሰራች ያለችው ከሌላት ገንዘብ ላይ ከህዝብ ሰብስባ መሆኑ ይታወቃል። ይህንን ግድብ ደህንነቱን በጠበቀ እና ደረጃውን መልኩ የምትሰራው ለግብጽ እና ለሱዳን በማዘንና በማሰብ ሳይሆን ለራሷ ህዝብ በማሰብ ነው። ምክንያቱም መክሰር አትፈልግም። ስለዚያ ያ ባለበት ሁኔታ ግብጽና ሱዳን ምንም የህግ መሰረት ሳይኖር መተማመን መፍጠር በሚል ሰበብ የተሰጣቸውን እድል በመጠቀም ሌሎች ተንኮሎችን እንዲፈጽሙ በር ከፍቶላቸዋል።
በመሰረቱ ታላቁ የህዳሴ ግድብ በአባይ ወንዝ ላይ ለዘመናት ሰፍኖ የነበረውን ታሪካዊ ኢ ፍትሃዊነት ሊቀይር የሚችል ነበረ። አሁንም ነው ብዬ አምናለሁ። እኛ የግድቡን ግንባታ የጀመርነው እ.አ.አ በ2011 ነው። ሀገራቱ ሲ ኤፍ ኤ ውስጥ መግባት ያልቻሉበትን ምክንያት እያወቅን ሁለቱንም ሀገራት ለድርድርም ሆነ ለውይይት መጋበዛችን ስህተት ነበር። እነሱ ከገቡ በኋላ የዓለም አቀፍ የባለሙያዎች ቡድን ጸደቀ። ጥናትም ተካሄደ።
ጥናቱ የህዳሴ ግድብ ጥሩ ሁኔታ ላይ ያለ መሆኑን በመግለጽ የተወሰኑ ማሻሻያዎች እንዲደረጉበት ምክረ ሃሳብ ሰጥቶ በዚያው ቀጠለ። ያ ድርድርና ውይይት ሌላ ነገር እየወለደ፣ ግብጽና ሱዳን ፍላጎታቸውን እያሰፉ በተለይም ግብጽ የተፈጠረላትን መልካም አጋጣም ነገሮችን አጣሞ ለመጠቀም ተጠቅማበት በ2015 ላይ የመርሆዎች መግለጫ ስምምነት የሚባል በህዳሴ ግድብ ላይ ስምምነት ላይ ደረሱ።
በእርግጥ የ2015ቱ ስምምነት አስገዳጅ ተደርገው የማይወሰድበት ብዙ ምክንያች ቢኖሩም ነገር ግን እንደ የፖለቲካ መሳሪያ ግብጽና ሱዳን ኢትዮጵያ ስምምነቱን ስለፈረመች የህዳሴ ግድብን ከእኛ ጋር ሳትስማማ ልትሞላ አትችልም የሚል በህግ እይታ መሰረት የሌለው ክርክር እያነሱ በኢትዮጵያ ላይ የጂ ኦ ፖለቲካ ጫና እያሳደረች እየሄደች ነው። በህግ ቋንቋ የመርሆዎች የመግለጫ ስምምነት የሚባለውን ብንወስደው ሶስቱ ሀገራት በቅን ልቦና ተባብረው የህዳሴውን ግድብ ውሃ አሞላል በሚመለከት መመሪያ ያዘጋጃሉ ነው የሚለው። ስለዚህ የመመሪያ ዝግጅቱ በቅን ልቦና ላይ የተመሰረተ የመተባበር ግዴታን የሚጠይቅ ነው።
ግብጽና ሱዳን ግን በዚህ ድርድር ላይ በቅን ልቦና እየተደራደሩ አይደለም። አስገዳጅ የሆነውን ስምምነት ሳትፈርሚ ልትሞይ አትችይም እያሉ በኢትዮጵያ ላይ ጫና እያሳደሩ ነው ያሉት። በተለይም ግብጽ ኢትዮጵያ አስገዳጅ ስምምነት ሳትፈርሚ ውሃውን የምትሞዪ ከሆነ የትኛውንም አማራጭ እንጠቀማለን እያለች ነው።
ግብጽ የትኛውንም አማራጭ እጠቀማለሁ እያለች፤ በተባበሩት መንግስታት ድርጅት ቻርተር አንቀጽ ሁለት ላይ ሀገራት ሃይልን መጠቀምና ማስፈራራት አይችሉም የሚለውን መርህ በግልጽ የተከለከለውን ተግባር እፈጽማለሁ እያለች ነው።
ስለዚህ እንዲህ የትኛውንም አማራጭ እንጠቀማለን እያሉ፣ በዓለምአቀፍ ሕግ የተባበሩት መንግሥታት ድርጅት ቻርተር አንቀጽ 2/ንዑስ ቁጥር 4 በግልጽ የከለከለው፣ አገራት የትኛውንም ዓይነት ኃይል መጠቀምና ማስፈራራት አይችሉም። በድርድር ሂደት ውስጥም የትኛውም ዓይነት ጫና ማሳደር እንደማይቻል ነው የሚያስቀምጠው፤ አንቀጽ 52 እንዲሁም ተጨማሪ ድንጋጌም አለው፤ የትኛውንም ዓይነት ወታደራዊ ሆነ ፖለቲካዊና ኢኮኖሚያዊ ጫና በመጠቀም አገራት የአንድን ድርድር ውጤት ያለፍላጎታቸው እንዲቀበሉ ማስገደድ አይቻልም ነው የሚለው።
ሃይልን መጠቀም በዓለመአቀፍ ሕግ ልማዳዊ ህግ ደረጃ ላይ ደርሷል የሚባለው፤ ለማንኛውም አገራት ግዴታን የሚጥል መርህ እንደሆነ ይታወቃል። ግን ይህን መርህ በመተላለፍ ነው ኢትዮጵያን በጫና ውስጥ አድርጋ፣ ይታወቃል አሜሪካና የዓለም ባንክ ገቡ፣ እዛ ውስጥ የፈጠረችው ጫና አለ፤ የአሜሪካው ፕሬዚዳንት ግብጾች ግድቡን ያፈርሱታል እስኪሉ ድረስ። የኢኮኖሚ ማዕቀቡ ሁሉ፤ በዚህ ምክንያት የደረሰው ይታወቃል።
እነዚህ አገራት አጠቃላይ መሠረታዊ ዓለምአቀፍ ሕግንም በመተላለፍ፣ የመርሆዎች መግለጫዎች ላይ የተቀመጠውን የመተባበር ግዴታ ጭምር ነው እየጣሱ ያሉት። የመርሆዎች መግለጫ ላይ የተቀመጠው በቅን ልቦና ካልተደራደሩ፣ በመተባበር ግዴታ ውስጥ ሆነው ካልተደራደሩ፣ ድርድር ውስጥ የመቆየት መብታቸውን ያጣሉ ማለት ነው።
ኢትዮጵያም ይህ ድርድር በጫና ውስጥ እየተካሄደ ስለሆነ፣ እንደውም በቅርቡም የተባለውን እንሰማለን፤ ማንኛውም አገር ከግብጽ የውሃ ድርሻ ላይ (እንግዲህ ምን ያህል ድርሻ እንዳላት አናውቅም!) አንድ ጠብታ ውሃ መንካት አይችሉም እስኪሉ ድረስ፣ ይህን ካደረጉም ቀጠናው ሊተራመስ እንደሚችል አሳስበዋል። ይህ ማለት ማስፈራሪያ ነው።
በዚህ ሂደት ውስጥ ሆኖ ድርድር ሊካሄድ አይችልም። በተለይ የሕግ መሠረት የለውም፤ ድርድሩም ዓለምአቀፍ ሕግን መሠረታውያን የጣሰ ነው ብሎ መውሰድ ይቻላል።
አዲስ ዘመን፡- የግድቡ ሙሌት ለድርድር መቅረብ የለበትም ነው የእርስዎ አቋም? ድርድር ሳይካሄድ እንዴት ውሃውን መሙላት ይቻላል?
መምህር ደጀን፡- አዎን! ለድርድር መቅረብ የለበትም ከሕግ አኳያ ሲታይ ነው። ታላቁ የህዳሴ ግድብ የተናጠል ፕሮጀክት ነው፤ በተናጠል ፕሮጀክት ላይ የሦስትዮሽ ድርድር ልትቀመጥ አትችልም። የሦስትዮሽና የአራትዮሽ ድርድር ሊሆን የሚችልው የሕዳሴ ግድብ የጋራ ፕሮጀክት ቢሆን ነበር። አባይ ወንዝ ላይ መደራደር ይቻላል። እንደሚታወቀው የድርድር ውጤት የሆነ ሰነድ አለ። ሲ ኤፍ ኤ የሚባል አለ።
በዛ በኩል ማንም ሊመጣ ይችላል። እዛ ላይ አቅርቦ አሸንፎ ማለትም በድርድ ማስከበር ይችላል እንጂ፣ በአንዲት አገር ሉዓላዊ ፕሮጀክት ላይ የሶስትዮሽ ድርድር፣ የትኛውንም ዓይነት ስም ስጠው፣ መርህ በለው፣ ስምምነት በለው ምን፣ ወይ ድንጋጌ፣ ምንም ዓይነት ስምምነት ሊቀመጥ አይገባም። የመርሆዎች ስምምነት መፈረማችንም ታሪካዊ ስህተት ነው። ያ ስህተት የወለደው ሂደት ነው አሁን ኢትዮጵያን ዲፕሎማሲያዊ ቅርቃር ውስጥ ያስገባት።
አሁንም ከዚህ በኋላ በታላቁ የኢትዮጵያ ሕዳሴ ግድብ አስገዳጅ ስምምነትም ይባል ሌላ መሣሪያም ይሁን፣ ምክንያቱም የትኛውም ዓይነት ሰነድ ከተቀመጠ የግብጽና ሱዳን ጉዳይ የሕዳሴ ግድቡ እንዳልሆነ ይታወቃል። ከሕዳሴ ግድቡ በላይ ያለውን ልማት የመከልከል፣ በዛ ኢትዮጵያ ቀጣይ የሚኖራትን የመልማት መብት ላይ እነሱ አዛዥ ናዛዥ ለመሆን የሚያደርጉት ስልት ነው።
ብዙ ጊዜ አሁን ስንምል፣ ስንገዘት ታያለህ። ታላቁ የኢትዮጵያ ሕዳሴ ግድብ ሳይንቲፊካሊ ጉዳት አያመጣም፣ ጥቅም ነው የሚያመጣው እንላለን። ያንን እንድናደርግ ወይም እንድንል ምን አስገደደን? ለምሳሌ እኛም ጠቅሞ ግብጽና ሱዳንን ባይጠቅም፣ የጎርፍ መከላከያ አለው፣ ኤሌክትሪክ ርካሽ በሆነ ዋጋ እናቀርባለን እንላለን። ያንን ባያገኙስ አንገነባም ማለት ነው? ይህን ለፖለቲካ ዓላማ ልንለው እንችላለን። እኔ ፖለቲካሊ ስህተት ነው እያልኩኝ አይደለም።
ነገር ግን አንዳንድ ጊዜ እያንዳንዱ የፖለቲካ ንግግርና ሂደት ወደኋላ ወደ ‹ከስተም› ወይም ወደ ‹ስቴት ፕራክቲስ› ተቀይሮ፣ አንጎዳችሁም የምንለው ነገር ነገ ጠዋት በሚኖር ክርክር ውስጥ ኢትዮጵያ ይህን ቃል ገብታ አልፈጸመችም ይባላል። በነገራችን ላይ በዓለምአቀፍ ሕግ የተፈራረምከው ሰነድ ብቻ አይደለም ሕግ የሚሆንብህ፣ መሪዎች የሚናገሩት ንግግር፣ አገራት የሚሰጡት ማንኛውም መግለጫ፣ በዛ ሂደት ውስጥ እንደ አንድ ግብዓት ሊቆጠርብህ ይችላል።
እኛ የሕዳሴውን ግድብ የምንገነባው በመሠረታዊነት ግብጽና ሱዳንን ለመጉዳት እንዳልሆነ ይታወቃል። እኛ ራሳችን ለመጥቀም ነው። እኛ በምንጠቀምበት ጊዜ ጉዳት እንኳ ሊመጣ ቢችል እነዚህ አገራት ኢትዮጵያን መክሰስም መጠየቅም የሚችሉት ግድቡ ተጠናቆ፣ ደረሰብን የሚሉትን ጉዳት አጥንተው ነው።
እንጂ የድንበር ተሻጋሪ ወንዞች ላይ ያለው አሠራርም የሚያሳየው እንዲህ ዓይነት ነገር ገና ለገና ጉዳት ሊደርስብኝ ይችላል ብለህ አይደለም አገራትን የምትከሰው። አገራት ሥራ ይሠራሉ፤ ሥራው ከቁጥጥራቸው ውጪ ከሆነ ወይ ከራሳቸው ድክመት ችግር ከመጣ፣ ነው የምትጠይቀው።
እኛ ስናደርግ ሞልተን ኦፕሬት አድርገን የሚመጣ ጉዳት ካለ፣ የየትኛው መብታቸው እንደሚጠይቁ አላውቅም። ምክንያቱም በሕግ የተቀመጠ ድርሻ የላቸውም፣ በአባይ ወንዝ ላይ። የተሻለ መብትና በሉዓላዊነት ቅሬታ ልታቀርብ የምትችለው የውሃ ድርሻዋን ያህል ነው። እነርሱ ጋር የተረፈ ውሃ ላይ ነው ክሌም ሊያደርጉ የሚችሉት። ከዚህ አኳያ ስናየው በሕዳሴው ግድብ ላይ እየተደረገ ያለው ድርድርም ልክ አይደለም።
አዲስ ዘመን፡- በውሃ ጉዳይ የሚነሱ አለመግባባቶች በምን መልኩ መፈታት አለባቸው ብለው ያምናሉ፤ ዓለም አቀፍ ተሞክሮዎችስ ምን ይመስላሉ?
መምህር ደጀን፡- አጠቃላይ ዓለም አቀፍ ግጭቶችን በሰላማዊ መንገድ መፍታት በዓለም አቀፍ ህግ የተጣለባቸው ግዴታ ነው። ይህ በዓለም አቀፍ ህግ ኤርጋኖመስ የሚባል ነው። ሁሉም ሀገራት ሊተገብሩት የሚገባ ግዴታ ነው። በተግባር እየሆነ ያለው ምንድን ነው የሚለው ሌላ ጉዳይ ነው። ጦርን ወይም ሃይልን ብቸኛ አማራጭ አድርጎ መጠቀም በተባበሩት መንግስታት ድርጅት ቻርተር በግልጽ የተከለከለ ነው። ወረራ ካለ ራስን ለመከላከል ብቻ ነው ሀገራት ሃይል እንዲጠቀሙ የሚፈቀድላቸው።
የዓለም አቀፍ ህግ ግዴታ እያለ ሀገራት አለመግባባቶችን ለምን በሃይል ለመፍታት ይሞክራሉ የሚለውን ስናይ የዓለም አቀፍ ህግን ጭምር የሚጠመዝዝ ሌላ ዓለም አፍ ፖለቲክስ መኖሩን አመላካች መሆኑ እንደተጠበቀ ሆኖ ወደ ድንበር ተሻጋሪ ወንዞች ስንመጣ የተለያዩ ወንዞች አጠቃቀም ዙሪያ ሀገራት ቀድመው ያስቀመጧቸውን ተፋሰስ አቀፍ ማዕቀፍ ስላላቸው ግንባታዎች ሲካሄዱ በምን አይነት ሁኔታ ይካሄዱ፣ በግንባታዎች ወቅት አለመግባባቶች ቢፈጠሩ በምን አይነት መንገድ እንፍታ፣ የትኛውን አማራጭ እንጠቀም፣ ከሰላማዊ ግጭት አፈታቶች ውስጥ የትኛውን እንጠቀም የሚለውን ቀድመው አስቀምጠዋል። ስለዚህ አለመግባባቶች ሲፈጠሩ ወደ ጦርነት ሳይገቡ በተቀመጠው አቅጣጫ መሰረት ነው የሚፈቱት።
የአባይ ወንዝ ላይ ያለው ችግር ግን አንደኛ የቅኝ ግዛት ውርስ ስላለ፤ ግብጽ ውሃ የበላይነት የማስቀጠል ፖለቲካ ስለሆነ የምታራምደው ለትብብርም አስቸጋሪ ነው። የናይል የትብብር ማዕቀፍን (ሲ ኤፍ ኤ) ወደ ተግባር ማስገባት ነው መፍትሄው። ሲ ኤፍ ኤን ወደ ተግባር ለማስገባት የግድ የግብጽና ሱዳን መኖር አስፈላጊ አይደለም። ቢያንስ አራት የሚሆኑ የላይኛው ተፋሰስ ሀገራት ፈርመውታል። ሁለት ተጨማሪ ሀገራት ቢፈርሙት ህግ ይሆናል። እዚያ ውስጥ ወንዝ ኮሚሽን ይኖራል። ኮሚሽኑ ዘላቂ ተቋም ይሆናል። አለመግባባቶችን ይፈታል።
ወደ ህዳሴ ግድብ ስንመጣ፤ በህዳሴ ግድብ ላይ እየተደረገ ያለው ድርድር የናይል የትብብር ማዕቀፍ ላይ ያለውን ተስፋ የሚያጨልመው ግብጽና ሱዳን በትብብር ማዕቀፉ በኩል በህጋዊ መንገድ መምጣት እያለባቸው ድርድሩ ላይ ቆረጣ ነው የገቡት። በተለይ ግብጽ ያላትን የጂ ኦ ፖለቲካ ተፈላጊነትን በመጠቀም የራሷን የውሃ የበላይነት የማስቀጠል ስራ እየሰራች ስለሆነ ቀጣናው ላይ አለመረጋጋትና ችግር እንዲፈጠር እያደረገች ነው።
መሰረታዊና ዘላቂ መፍትሄ ሊያመጣ የሚችለው አንደኛው የላይኛው ተፋሰስ ሀገራት በትብብር ሲ ኤፍ ኤን ወደ ተግባር ማስገባት ቢችሉ ነው። ከዚያ ውጭ አባይ ላይ ያለውን አጠቃላይ አሰራር ሊቀይር የሚችለው ሀገራቶቹ መጠቀም ሲጀምሩ ነው። አሁን ያለው የግብጽና የሱዳን እንቅስቃሴዎችም የመጡት ኢትዮጵያ ልጠቀም ብላ በመነሳቷ ነው። ሀገራት ሳይጠቀሙ ዝም ካሉ የታችኞቹ ተፋሰስ ሀገራት የበላይነታቸውን አስጠብቀው ይቀጥላሉ ማለት ነው። ይህ ደግሞ የበይ ተመልካች የሚያደርግ ነው።
ዓለም የሚመራው በምድራዊ ፍላጎትና ህግ እንደሆነ ይታወቃል። አንዳንድ ጊዜ ሌላው እየበላ እየተመለከትክት ለሌሎች ማዘን ተገቢ ነው ብዬ አላምንም። አሁን ካለብን ችግር እና ግብጽና ሱዳን በአባይ ላይ ካደረጉት ብዝበዛ አንጻር ስናይ ለሁለቱ ሀገራት ልናዝን የምንችልበት የሞራል እንጥፍጣፊ የለንም። ለፖለቲካ ፍጆታ ስንል ለግብጽና ሱዳን እናዝናለን ልንል እንችላለን እንጂ እውነታው የሚያሳየው ግን ለነሱ ልናዝን የሚንችልበት መሰረት የለም። ሊታዘንልን የሚገባው ለእኛ ነን።
በተለይም ግብጽ በኢትዮጵያ ላይ የተለያዩ ጫናዎችን ስታሳድር ነበር። የአፍሪካ ልማት ባንክና የዓለም ባንክ እንኳ ለኢትዮጵያ ውሃ ፕሮጀክቶች አንድ ዶላር እንኳ እንዳያበድሩ ማዕቀብ ሲያስጥል ነበር። ከዚህ በኋላ የራሳችንን ሉዓላዊነት ከፍተን እንዲደራደሩ መፍቀድ ተገቢ አይደለም። ስለዚህ መፍትሄው ተፋሰስ አቀፍ ስራ ነው። የሁለትዮሽና የሶስትዮሽ ድርድር በቀጣናው ያለውን የበላይነትና አለመግባባት ያሰፋው ይሆን እንጂ መፍትሄ አያመጣም የሚል እምነት አለኝ።
አዲስ ዘመን፡- እናመሰግናለን
መምህር ደጀን፡- እኔም አመሰግናለሁ።
አዲስ ዘመን ሚያዝያ 13/2013
