የ1966ቱ ሕዝባዊ አመጽ

አብርሃም ተወልደ

በኢትዮጵያ ታሪክ ውስጥ ጉልህ ሥፍራ ከሚይዙት ክንውኖች መካከል “የ1966 ሕዝባዊ አመጽ”ን ተከትሎ የመጣው አብዮት አንዱ ነው። በወርሃ የካቲት አጋማሽ 1966 ገንፍሎ የወጣው ሕዝባዊ አመጽ በመሠረቱ የከተሜ ንቅናቄ ነበር።

አልፎ…አልፎ አንዳንድ ጉምጉምታ ቢሰማም ገጠሬው በአብዛኛው ድምጹን አይሠማም ነበር። በከተሞች ግን፣ የተለያዩ የህብረተሰብ ክፍሎች (ተማሪዎች፣ መምህራን፣ የመንግሥት ሠራተኞች፣ ወታደሮች እና ሥራ አጥ ወጣቶች) የከበርቴውን ሥርዓት /የአጼ ኃይለ ሥላሴን አገዛዝ/ አሻፈረኝ ብለው ተነሱ።

ጥናቶች እንደሚያመለክቱት ይህ ሕዝባዊ አመጽ መጀመሪያ የተለኮሰው በነገሌ ቦረና የሚገኙት የ4ተኛ ክፍለ ጦር ወታደሮች በጥር ወር መጀመሪያ ላይ ባነሱት አድማ ነው። የወታደሮቹ ጥያቄ በመሠረቱ ፖለቲካዊ ሣይሆን የኑሮ ሁኔታቸውን የተመለከተ ነበር። ዋና ብሦታችን ብለው ያመላከቱት የምግብና የውሃ እጥረትን ነው። በተጨማሪም ደመወዛቸውን በወቅቱ አለማግኘታቸው ሌላው ያሥመረራቸው ጉዳይ ነበር።

ከእነዚህ በግልጽ ከተቀመጡ ጥያቄዎች ጀርባ ግን በመኮንኖች እና ወታደሮች መካከል የነበረው የጌታ እና የሎሌ መሠል ግንኙነትም ሁኔታውን ሣያባብሰው አልቀረም። እያደርም አማጽያኑ ወታደሮች እየተደፋፈሩ ሲሄዱ ጥያቄዎቻቸውን ሠፋ ማድረግ ጀመሩ።

የበረሃ እና የጡረታ አበል እንዲቆረጥላቸው የተሻለ ዩኒፎርም እንዲሰጣቸው እና ለልጆቻቸውም የሁለተኛ ደረጃ ትምህርት ቤት እንዲከፈትላቸው ጠየቁ። በሚያስተላልፉትም የራዲዮ መልዕክቶች አማካይነት ሌሎች የጦር ሠራዊት ክፍሎች ከጎናቸው እንዲሠለፉ ጠየቁ።

የባታልዮንና የክፍል ጦር አዛዦች ነገሩን ለማብረድ ቢሞክሩም አልተሣካላቸውም፤ ነገሩ እየከበደ ሲሄድ የምድር ጦር ጠቅላይ አዛዡ ጄኔራል ድረሴ ዱባለ በቦታው በመገኘት አማጽያኑን ለማግባባት ሞከሩ። ወታደሮቹ ይባስ ብለው ጄኔራሉን ከብርጌድ አዛዡ እና ከሌሎች መኮንኖች ጋር አገቷቸው።

እንዲያ ያሥመረራቸው ኑሮ ምን እንደሚመስል በቅጡ እንዲረዷቸው የተበላሸውን የራሽን ምግብ እና ድፍርስ ውሃ እንዲጠጡ አስገደዷቸው። በመጨረሻም ወታደሮቹን አግባብተው ጠቅላይ አዛዡን ከእሥር ለማስፈታት የቻሉት ሌላው ልዑክ ጄኔራል አበራ ወልደ ማሪም ነበሩ።

በነገሌው አመጽ እና እሱን ተከትሎ በጦሩ በተዛመተው ንቅናቄ መካከል የነበረው ግንኙነት ምን ያህል ቀጥተኛ እንደሆነ አሥረግጦ መናገር ባይቻልም የአማጽያኑ የራዲዮ መልዕክት በመጠኑም ቢሆን ግፊት እንዳደረጉ መገመት አያዳግትም።

ደመወዝ እንዲጨመርላቸው እና የኑሯቸው ሁኔታ እንዲሻሻልላቸው የአዲስ አበባው አራተኛ ክፍለ ጦር እና የደብረ ዘይቱ አየር ኃይል ክፍል ባልደረቦች ያቀረቧቸው ጥያቄዎች የነገሌው አመጽ ነፀብራቅ ይመሥላሉ። ከዚህም የበለጠ ተመሣሣይነት እንቅስቃሴ በኤርትራ በሚገኘው የሁለተኛ ክፍለ ጦር ታየ።

የጠረፍ ክፍለ ጦሮች በወታደራዊ አመጽ ግንባር ቀደም ሚና መጫወታቸው ያለምክንያት አይደለም። የጦርነትን ገፈት የሚቀምሱትና በዚያው ልክ ደግሞ የኑሯቸው ሁኔታ ይበልጥ እንግልት የበዛው በእነሱው ዘንድ ስለነበር ነው።

የአሥመራው ጦር በነበረበት ፍትጊያ ይበልጥ ነቅቶና በወታደራዊ ጡንቻው ተደፋፍሮ ይመሥላል፤ የከተማውን ራዲዮ በቁጥጥሩ ሥር በማድረግ ከኢኮኖሚያዊ ጥያቄዎች አልፎ የመንግሥት ለውጥን በመጠየቅ አመጹን አንድ ርምጃ ወደፊት ገፋው፤ በዚህም ርምጃው ለወቅቱ ጠቅላይ ሚኒስትር አክሊሉ ሐብተወልድ ካቢኔ ሥልጣን መልቀቅ ቀጥተኛ አስተዋጽኦ አደረገ።

የወታደሮቹ እንቅስቃሴ ውስጡን ሲብላላ የቆየው የሲቪሉን አመጽ የሚዲያውን ቀልብ ይበልጥ ይስብ ጀመር። በመጀመሪያ በየካቲት 11 ቀን 1966 ዓ.ም የሀገሪቱ መምህራን ጠቅላላ የሥራ ማቆም አድማ መቱ።

“የደሃውን ልጅ በደሀነቱ ለማስቀረት የታለመ ነው” በሚል ፍራቻ የአያሌ የሁለተኛ ደረጃ ትምህርት ቤት ተማሪዎች እና ወላጆች ድጋፍ ያገኘው ዋና ጥያቄያቸው መንግሥት ተግባራዊ ለማድረግ በዝግጅቱ ላይ የነበረው “ኢጁኬሽናል ሴክተር ሪቪው” የተሠኘውና ትምህርት ማሻሻያ ይሆናል ተብሎ የተነደፈው ፕሮግራም እንዲታገድ ነበር።

በዚያኑ ዕለት ታክሲ ነጂዎች የመካከለኛው ምሥራቅ ጦርነትን ተከትሎ በነዳጅ ዋጋ ላይ የተደረገው የ50 በመቶ ጭማሪ ጋር ተመጣጣኝ የሆነ የታሪፍ ጭማሪ በመጠየቅ ሥራ አቆሙ። ይህ አድማ የተማሪዎች የሥራ አጥ ወጣቶችን ድጋፍ በማግኘቱ ወዲያውኑ ወደ አመጽ እና ሁከት ተሸጋገረ።

የታክሲዎቹ የሥራ ማቆም ሥኬታማ እንዲሆን ይመሥላል በማናቸውም ተንቀሳቃሽ ተሸከርካሪዎች ላይ የድንጋይ ናዳ አወረዱ። ናዳው ያነጣጠረው የመንግሥት ንብረት እና የታክሲዎች ጣውንት በሆኑት አውቶብሶች እና የምቾች እና የድሎት ተምሣሌት በነበሩት እንደ መርቼዴስ ባሉ መኪናዎች ላይ ነበር።

እንዲህ ገንፍሎ የወጣው ሕዝባዊ ቁጣ መለያ ባህሪው ያልተቀናጀ መሆኑ ነው። ይሁን አንጂ ግዙፍና ሁለተናዊ በመሆኑ ሥርዓቱን አርበደበደው። በየካቲት 21 በፀሐፊ ትዕዛዝ አክሊሉ ሐብተወልድ የሚመራው ካቢኔ ውስጥ የመገናኛ ሚኒስትር የነበሩትን ልጅ እንዳልካቸው መኮንን ጠቅላይ ሚኒስትር አድርጎ በመሾም አዲስ ካቢኔ እንዲመሠረት አዘዘ።

ልጅ እንዳልካቸውም ከቀድሞው ሚኒስትሮች የውጭ ጉዳይ ሚኒስትሩን ዶክተር ምናሴ ኃይሌን ብቻ በማስቀረት ካቢኔውን በአዲስ መልክ አቋቋመ። አዲሱ ካቢኔ የመሣፍንቱን ወገን ጊዜያዊ የበላይነት ከማንፀባረቁ ባሻገር እንዳልካቸውን ጨምሮ ሦስት የኦክስፎርድ ዩኒቨርስቲ ምሩቃን ስለነበሩበት (ሌሎች ሁለቱ የአገር ግዛት ሚኒስትሩ ዶክተር ደጃዝማች ዘውዴ ገብረ ሥላሴ እና የንግድ እና ኢንዱስትሪ ሚኒስትሩ ዶክተር ልጅ ሚካኤል እምሩ) የሕዝብ ጥያቄን የመለሰ ይመስል ነበር። ይሁን እንጂ ሕዝባዊው አመጽ በዚህ የማሥታገሻ ርምጃ ከመብረድ ይልቅ ይበልጥ እየሠፋና እየከረረ ሄደ።

ቀደም ብሎ በመግቢያው እንደተገለፀው የሕዝባዊው ንቅናቄ ዓይነተኛ ባህሪ ሕዳጣን በኃያላን፣ የበታቾች በበላዮች ላይ በትራቸውን ያነሱበት መሆኑ ነው። ወታደሮች እና የበታች መኮንኖች በበላይ መኮንኖች፣ ደሃ በባለፀጋ፣ ሠራተኛ በአሠሪ ላይ ሆ! ብሎ ተነሣ። ወትሮ ማናቸውንም ተቃውሞ ለጥ ፀጥ ያደርጉ የነበሩት የመንግሥት የጭቆና አውታሮች መደበኛ ተግባራቸውን ለማከናወን ፍላጎቱም ችሎታውም አልነበራቸውም።

ፖሊሶች ሠላማዊ ሠልፍ መበተናቸው ቀረና አብረው መሠለፍ አልያም አጅበው ከግቡ ማድረስ ያዙ። በየካቲት መጨረሻ ላይ ለልማዱ ሥርዓቱን በመፈታተን እምብዛም ያልታወቀው የኢትዮጵያ ሠራተኞች ማህበር ኮንፌዴሬሽን አራት ቀን የቆየ ውጤታማ አጠቃላይ የሥራ ማቆም አድማ አደረገ። በዚህን ወቅት ሠራተኞቹ ያነሷቸው ጥያቄዎች ደመወዝ አንዲጨመርላቸው አዲሰ የሠራተኛ እና አሠሪ ሕግ እንዲደነገግ እና በነጻነት የመደራጀት መብት እንዲከበር ነበር።

ለአያሌ ሣምንታት በቆየው ሕዝባዊ አመጽ ውስጥ ሌላው ጉልህ ሥፍራ የያዘው በሚያዝያ 10 የተካሄደው ከመቶ ሺህ በላይ የሚገመት ሕዝብ የተካፈለበት ግዙፍ ሠላማዊ ሠልፍ ነበር። ሙስሊሞች እና ክርስቲያን ደጋፊዎቻቸው የተሣተፉበት ይህ ሠልፍ የሃይማኖት እኩልነት እንዲሠፍን፣ የመንግሥት እና የቤተክህነት ቁርኝት እንዲቀርና የሙስሊም በዓላት ብሔራዊ በዓላት እንዲሆኑ አበክሮ ጠየቀ።

በየሚኒስቴር መሥሪያ ቤቶች ከፍተኛ ሹማምንት ከሥራ እንዲባረሩ መጠየቅ የተለመደ ነገር ሆነ፤ አንዳንድ ባለሥልጣናት እስከናካቴው በየቢሯቸው ለተወሰነ ጊዜ እስከ መታሠር የደረሱበት ሁኔታ ተፈጠረ። በዋና ከተማይቱ የተጀመረው እንቅስቃሴ ወደ ጠቅላይ ግዛቶችም ተዛመተ።

በጅማ እና በሕዝቡ የተመረጠ ኮሚቴ ሙሉ ሥልጣን ጨብጦ በሕዝብ ዘንድ ከፍተኛ ጥላቻ አትርፎ የነበረውን የንጉሰ ነገሥቱን እንደራሴ ደጃዝማች ፀሐዬ እንቁሥላሴን አባረረ። ይህን ተግባሩን በሩሲያ አብዮት ከታየው ሕዝባዊ ልዕልና ጋር በማነጻፀር የግራ ሀይሎች “የጂማ ሶቪየት” ሲሉ አሞካሹት።

የልጅ እንዳልካቸው ካቢኔ ይህን ሕዝባዊ ማዕበል ለመግታት ከቶም አልቻለም። ጠቅላይ ሚኒስትሩ “ፋታ ሥጡኝ” እያሉ ቢማፀኑም ሠሚ አላገኙም። ከግራ ሀይሎች ለዚህ ምልጃ ያገኘው ምላሽ “ጉልቻ ቢቀያየር ወጥ አያጣፍጥም” የሚል ሆነ።

በሌላ አነጋገር በቀድሞና በአዲሱ ካቢኔ መካከል የቅርጽ እንጂ የይዘት ልዩነት የለም እንደማለት ነው። አዲሱ ካቢኔ የወሠዳቸው አንዳንድ የማሻሻያ ርምጃዎችም የሕዝቡን ቀልብ ከቶም ሊስቡ አልቻሉም። ለምሣሌ፤ ካቢኔው በተሠየመ ጥቂት ቀናት ውስጥ በንጉሰ ነገሥቱ ትዕዛዝ ሕገ መንግሥቱን ለማሻሻል ዕቅድ ነደፈ።

በመጋቢት ወር ውስጥ ደግሞ የቀድሞ መንግሥት ሸማምንትን አለአግባብ መበልፀግ አጣርቶ ለፍርድ የሚያቀርብ የምርመራ ኮሚሽን ተቋቋመ። ከዚያም በማስከተል አዲሱ ካቢኔ የኢኮኖሚ እና የማህበራዊ ፖሊሲውን በዝርዝር የሚያብራራ የእንግሊዝ መንግሥት አሠራር ዘይቤ ተከትሎ “ነጭ ሠነድ” (white paper) የተሠኘ መመሪያ ይፋ አደረገ።

ይህ ሁሉ ግን የልጅ እንዳልካቸው ካቢኔ የፈለገውን ፋታ ሊያስገኝለት አልቻለም። የጠቅላይ ሚኒስትሩ ዐቢይ ችግር ምንም እንኳ ራሣቸውንና ካቢኔውን በአዲስ መልክ ለማቅረብ ቢሞክሩም የቀድሞ ታሪክ እሥረኛ መሆናቸው ነው።

ባንድ ወገን ከመሣፍንት ዘር መወለዳቸው በአመጽ ውስጥ ተቀባይነት የሌለው ሥብዕና ሠጣቸው። ገና ከመሾማቸው ካቢኔው የካቲት 22 ተማሪዎች ተቃውመውት ሠልፍ ወጡ። ከሦስት ቀናት በኋላ ደግሞ የዩኒቨርሲቲ መምህራን ማህበር የማያወላዳ ሂስ ሠነዘሩበት።

ከዚያ ቀጥሎ በሠራተኞች ማህበር ኮንፌዴሬሽን የተጠራው ጠቅላላ የሥራ አድማ በመሠረቱ የሠራተኛውን መብት ለማስከበር የተደረገ ነበር ቢባልም አዲሱን ካቢኔ የመቃወም የፖለቲካ ገጽታ ነበረው። በሠራዊቱም ዘንድ ቢሆን በተለይ በአየር ሀይሉ ክፍል የእንዳልካቸው መንግሥት ብዙም ተቀባይነት አጣ።

የተቃውሞ ማዕበል የጎን ውጋት የሆነበት አዲሱ ካቢኔ ይህንን ለመቋቋም ሀይልና ዘዴን ያጣመረ ሥልትን መረጠ። ብዙ ሥልቶችን ቢጠቀምም የኋላ ኋላ አዝጋሚው መፈንቅለ መንግሥት ተካሄደ።

(ለዚህ ጽሑፍ የኢትዮጵያ ታሪክ በባህሩ ዘውዴ፣ ቀዳማዊ ኃይለ ሥላሴ መርሴ ሐዘን ወልደ ቂርቆስን ተጠቅመናል)

አዲስ ዘመን የካቲት 21/2013