የመጀመሪያዎቹን ፍለጋ

ግርማ መንግሥቴ

በቅርብ አመታት ውስጥ እንደ “የመጀመሪያ” ያለሀጢያቱ የተሰቃየ ቃል የለም። ያለጥፋቱ እንዲጎሳቆል ብቻ ሳይሆን ያለአውዱ እንዲተረጎምና ከመደበኛ የቋንቋ አገልግሎቱ ውጪ እንዲሆን ተደርጓል።

ይህ ሁሉ ይሆን ዘንድ ደግሞ ዋና ምክንያቱ ቃሉ የፖለቲካ ብክለትና ያለአዋቂ ተጠቃሚዎች ስለገጠሙት ብቻ እንጂ ሌላ አይደለም።

ለምሳሌ ያህል እናንሳና “የመጀመሪያ” የሚለው ቃል የሚሌኒየም አከባበርን ተከትሎ “ኢትዮጵያ የሰው ልጅ መገኛ የሆነች የመጀመሪያዋ አገር …”፣ “. . . በቅኝ ግዛት ያልተገዛችና የነጭ የበላይነትን የደመሰሰች የመጀመሪያዋ አገር …” ወዘተ ወዘተ የሚሉና የመሳሰሉት በብዛት ተተኩሮባቸው ሲሰራ የነበረ በመሆኑ ምክንያት ቃሉ ወደ የእለት ተእለት የፖለቲካ መሳሪያነት ተለውጦ በአድማጭ ተመልካች ዘንድ ደስ የማይልና ለፕሮፓጋንዳ ትርፍነት ተብሎ በቸከ ደረጃ ጥቅም ላይ እየዋለ እንደሆነ እንዲያስቡ የሚያደርግ ስሜትን ፈጠረ፤ ይህ መሰልቸትና መቸኩም ሰዎች እውነታውን ሁሉ እንዳይቀበሉት እስከማድረግ ድረስ ሄደ። ይህ በመፈጠሩም ቃሉ ወደ ማላገጫነት ደረጃም ወረደ፤ “… ለእናቴ . . . ልጅ በመሆን የመጀመሪያ ነኝ።” በሚል መሳለቂያነት ጉዳዩ “ታዋቂ” በሚባሉት ዘንድ ሁሉ እየተቀነቀነ ለአደባባይ በቃ።

ከንፁሃን የቋንቋ መሰረቶች አንዱ የሆነው “የመጀመሪያ” የሚለው ቃል ያው ቃል ነው ብለናል። ይሁን እንጂ ወደ ሰው ስናመጣው፤ ቃሉን በመውረስ፣ በቀላሉ የራስ ለማድረግም ሆነ በቃሉ ለመጠራት ወይም ቃሉ የሚያጎናፅፈውን ግርማ ሞገስ ለመላበስ መንገዱም ሆነ ሂደቱ አልጋ ባልጋ አይደለም፤ ያወጣል፣ ያወርዳል።

እስከ ህይወት መስዋእትነት ድረስም ዋጋን ሊያስከፍል ይችላል። ለዚህም ነው ድካሙ፣ ጥረቱ፣ ልፋቱ ወዘተ እየታያቸው ከወዲሁ ዳገቱ ላይ የሚጠፉት ቁጥራቸው ሲበዛ የሚታዩት። ላንዶንዶቹም ከ”የመጀመሪያ”ነት ፍራቻ በመነሳት “የመጨረሻ” ነትን በመምረጥ ወደ አዘቅት በፍጥነት ሲያዘግሙ የሚስተዋሉት።

የዛሬው ጉዳያችን ከዚህ ከላይ ካልነው ጋር በከፊልና በቀጥታ ግንኙነት ስላለው እዚህ ያነሳነው ሲሆን ቀጥለን ከ”የመጀመሪያዎቹን ፍለጋ” ውስጥ “ፍለጋ”ን ወደ መመልከቱ እንሂድ።

 “ፍለጋ” ቃሉ ለማንኛችንም አዲስ አይደለም። በሚገባ እናውቀዋለን፣ እንጠቀምበታለንም። ይሁን እንጂ ለአንዳች ሰብአዊ፣ ማህበራዊና ባህላዊም ይሁን ኢኮኖሚያዊና ፖለቲካዊ ፋይዳ ሲባል ስራ ላይ ሲውል የሚታየው በጥቂት የሙያ ዘርፎች ሲሆን ከእነዚህም ውስጥ የኪነጥበቡ ዘርፍ በዋናነት የሚጠቀስ ነው።

“ፍለጋ” እንደቃሉ አጭር ወይም ቁጥብ አይደለም። ሰፊ፣ ጥልቅና ሲሰሩት እጅግ አድካሚ ነው። ይህ ደግሞ ቃሉ ያመጣው ሳይሆን የቃሉ ግብርና ባህርይ ጉዳይ ያስከተለው ነው።

“ፍለጋ” በበርካታ ኪነጥበባዊ ስራዎች ውስጥ እንደማንኛውም ቃል ጥቅም ላይ መዋሉን አይደለም እዚህ እንደ መረጃና ማስረጃ የምናቀርበው፤ ለዚህ ጽሑፍ መረጃችንም ሆነ ማስረጃችን “ፍለጋ” እንደ አንድ ርእሰ ጉዳይ ተወስዶ፣ በርእሰ ጉዳይነት ተብራርቶና ለአንድ ጥበባዊ ፋይዳ ሲባል ለጥበብ ያደረገው አስተዋፅኦ ነው።

ለዚህ ደግሞ ፈጣን መረጃችንም ሆነ ማስረጃችን የደምሴ ጽጌ “ፍለጋ” ረጅምና በአይነቱ የመጀመሪያ የሆነው ደብዳቤያዊ ልቦለድ፣ የጌትነት እንየው “እውቀትን ፍለጋ” እና “ውበትን ፍለጋ” እና ሌሎችም ናቸው። የዶ/ር አን ክላንሲን ስራ “እራስን ፍለጋ / Searching for Soul and Finding Self” ን መጥቀስ ይቻላል።

በዚህ ሁሉ ሂደት ውስጥ “ይህ ሁሉ ‘ፍለጋ’ ለምን አስፈለገ? የሚል ገራገር ጥያቄ ቢነሳ ተገቢ ነው። ከ”ፍለጋ” ወይም ተግባሩ በፊት “መፈለግ” የሚለው ሂደቱ ቀድሞ ይመጣል። በ”ፍለጋ” እና “መፈለግ” መካከል ያለው ትስስር ደግሞ “ፍላጎት” ነው። የእነዚህ አንድነት ነው እንግዲህ ወደ ውጤት የሚያመራው፤ ወደ “ማግኘት” ወይም ወደ “ማጣት” የሚወስደው ማለት ነው።

ማንም፣ በተለይም የሰው ልጅ ለማጣት ወይም ማጣትን አስቦና አልሞ ለፍለጋ አይወጣም። ወይም አድካሚ በሆነው የፍለጋ ተግባር ላይ አይሰማራም።

በዚህ ልዩ ትኩረትን፣ ፍላጎትን፣ አቅምን፣ እውቀትን፣ ክሂልን፣ ጊዜን፣ ገንዘብን ወዘተ በሚፈልግ የፍለጋ ተግባር ላይ የሚሰማራ ሰው ዓላማው ማግኘት እንጂ ሌላ እንደማይሆን ማወቅ አይከብድም።

እዚህ ላይ እየታጠበበት ካለበት ባኞ ቤት እጁን በቡጢኛ ጨብጦ ወደ ላይ በመዘርጋት “አገኘኋት!!!” (Eure­ka!!! በግሪክኛው εὕρηκα ማለት ሲሆን የእንግሊዝኛ አቻው ደግሞ “አገኘኋት / I have found [it]” ያለውን ጥንታዊውን የግሪክ የሂሳብ ሊቅ አርኪሜደስ (Ar­chimedes) ማስታወስ ተገቢ ሲሆን፤ “አገኘኋት!!!” ከማለቱ በፊት ማግኘት አንድ የሚፈልገው እጅግ ወሳኝ ነገር የነበረ መሆኑን፣ ያም ጉዳይ ብዙ ሲያስጨንቀው፣ ሲያስብበትና ሲደክምበት የኖረ መሆኑን መገንዘብም ይቻላልና “ፍለጋ” የዋዛ አይደለም እያልን ነው።

 (ከዛን ጊዜ ጀምሮ የአርኪሜደስ “አገኘኋት!!!” የግኝትና ፈጠራ መገለጫ በመሆን በዓለም አቀፍ፤ በተለይም በአካዳሚው መስክ ከፍተኛ ተቀባይነትንና ትኩረትን በማግኘት እዚህ፣ ዛሬ ድረስ ዘልቋል። ወደ ፊትም እንደሚቀጥል ጥርጥር የለም።)

ይህ የአርኪሜደስ ግኝት በፍልስፍናና ሳይንስ ደብር ተመራመርኩ፣ አገኘሁ ከሚለው ጋር በቅርብ የተገናኘና ልምድን መሰረት ያደረገ የችግር መፍቻና አዲስ ነገር ማግኛ ቴክኒክ ተደርጎ የተወሰደ ሲሆን እየተሰራበትም ይገኛል። (“heuristic” የሚለው የግሪክ ቃል ሲሆን አቻ እንግሊዝኛውም ‘I find, discover’ በሚል ምርምር ስራዎች ውስጥ ውሎ ይገኛል።)

“ፍለጋ” አይነቱም ሆነ ዘርፎቹ ብዙ ሲሆኑ ለዚህም ምሳሌዎቻችን ጌትነት የተለያዩ ጉዳዮችን ለማግኘት የተሰማራባቸው “የፍለጋ ስራዎች”ና አይነቶቻቸው ናቸው። እጅግ ረቂቅ የሆኑ፣ “እውቀትን”፣ “ውበትን” … የመሳሰሉ ጽንስ ሀሳቦች ላይ ጌትነት ለፍለጋ “ተሰሟርቷል”። ምን ያህል ተሳክቶለታል አልተሳካለትም የሚለው የሃያሲ ጉዳይ ሲሆን በርእሰ ጉዳይ ደረጃ ግን እዚህ እየሄድንበት ያለው አካሄድ ተገቢ ማሳያ ነው ብለን እናምናለን።

ከሁለት ሳምንት በፊትም በዚሁ ገጽ ላይ “ዚሊየነሮቹን ፍለጋ” በሚል ርእስ ስለዚሊየነሮቻችን ጉዳይ ማንሳታችንና ሃሳብ መለዋወጣችንም ከዚሁ ጋር “መደመር” የሚችል ነው። እንድገመውና፣ አሁንም ለመሆኑ “ፍለጋ ለምን ያስፈልጋል?” የሚል ጥያቄ ሊነሳ ይችላል። መነሳትም አለበት።

ጌትነትም ሆነ ሌሎች እንዳነሷቸው ርእሰ ጉዳዮች “ፍለጋ” ተጨባጭ ከሆኑት በላይ ረቂቅ የሆኑት ላይ ጥልቀት ኖሮት ተግባራዊ ሲደረግ ይገኛል። መርካቶ ውስጥ “ጭድ” ወይም “ምናለሽ ተራ”ን ፈልጎ ማግኘት መርካቶን ለማያውቅ ሰው ትንሽ ወሰብሰብ ሊልና ሊያስፈራም ይችል ይሆናል።

ይህ ግን ረቂቅ አይደለም፤ ማለትም “እውቀት”፣ “ውበት”ና “እውነት”ን ፍለጋ ያህል እንቅልፍ የሚነሳ፤ አሰሳ ተፈጥሮን ያህል ሰላምንም እንቅልፍንም የሚነሳ ጉዳይ ሆኖ ሊገለፅና እኩል “ፍለጋ” ተብሎ ባንድ ሚዛን ላይ ሊቀመጥ፣ ባንድ ቁና ሊሰፈር አይገባውም።

 ጥላሁን ገሰሰም “ፈልጌ አስፈልጌ አጣኋት” ያላትም ጥላሁንን እና በፍለጋው የተባበሩትን ለድካም፣ ለአእምሮ እረፍት ማጣት፣ ለስነ ልቦና ቀውስ … ትዳርግ እደሆን እንጂ የ “ውበት”፣ “እውነት” እና “እውቀት” ን ፍለጋ ያህል ተግባራት ከባድ፣ ውስብስብና “አገኘኋት /Eureka!!!” የሚባልለት ወይም ሊባልለት የሚገባ የፍለጋ ተግባር አይደለም።

“የመጀመሪያዎቹን ፍለጋ” ብለን ስንነሳም ከዚሁ አኳያ መሆኑን ማስታወሰ ተገቢ ይሆናል ብለን እናስባለን።

“ፍለጋ” የሰውን ልጅ ከአፈጣጠሩ እስከ ተግባሩና ምግባሩ፤ ከየትስ ተነስቶ የት እንደደረሰ ማጥናት ይሆናል፤ “ፍለጋ” የሰውን ልጅ ከየት መጥነት ማጥናት ሊሆን ይችላል፤ “ፍለጋ” ስለጊዜና ስፍራ፣ “ፍለጋ” ስለ ድሮና ዘንድሮ፣ “ፍለጋ” ስለአለማችን እድገትና ውድቀት ወዘተ የሚደረግ፤ እነዚህንም በንፅፅር በጠረጴዛ ላይ አስቀምጦ ጥሬውን ከብስሉ፣ ከባዱን ከቀሊሉ፣ ፍሬውን ከገለባው፣ እንክርዳዱን ከስንዴ፣ አርበኛውን ከባንዳው “የታሪክ አተላ”ውን ከታሪክ ሰሪው (ንጉሥ ኃይለሥላሴ አራት ኪሎ ሀውልት ላይ “…በተለይም የታመናችሁ አርበኞች” እንዳሉት) ወዘተ መለየት ማለት ነውና “ፍለጋ” ሚዛን ነው።

 እዚህ ላይ በሌሎች ስፍራዎች ላይ እንዳደረግነው ሁሉ፣ የጥንቱ የግሪክ ፈላስፋ ዲዮጋን (Diogenes፣ “Diogenes the Cynic” በሚልም ይታወቃል) በፋኖስ እየዞረ ሰው መፈለጉን ተያይዞት አስሶ አስሶ ቢያጣ “ሰው አጣሁ” ማለቱና ቅን፣ ለአገርና ለወገኑ የሚቆረቆር፤ ተቆርቁሮም ያንን ችግር ለመፍታት የሚታትር ሰው አለማግኘቱን የገለፀበት ግኝቱ ለታሪክ ምስክርነት (እነ በእውቀቱ እንደሚያለግጡት ሳይሆን) ይበቃ ዘንድ ተመዝግቦ ይገኛል።

በአቴንስ ዜጎች ፊት መብራት (ወይም ሻማ) በመያዝ ሐቀኛ ሰው ለመፈለግ በመነሳቱ የታወቀው “best known for holding a lantern (or candle) to the faces of the citizens of Athens claiming he was searching for an honest man» ዲዮጋን (c. 404-323 BCE) እውቁ በእውቀቱ ጋር ሲደርስ “ውሻ” ሆኖ ተገኘና በሁለት ስንኝ “ውሻ” ስድብን ተከናንቦ አረፈው።

(ለነገሩ ንግስተ ሳባስ በ”ከአሜን ባሻገር” ላይ ምን ተብላ፣ ምንስ ተደርጋ ነው የተገለፀችው? መልሱን “የወደፊት ታሪኩን እራሱ እየፃፈ ያለው በእውቄ . . . ይመልሰው” ብለን እናልፈዋለን።)

የእኛው ተወርዋሪ ኮከብ ዮፍታሄ ንጉሴም “አይኔን ሰው እራበው/አማረው …” ከ”Cynic philosophy” ፍልስፍና አባት መሆኑ ከሚነገርለት ዲዮጋን ጋር ተመሳሳይ የሆነ “ፍለጋ” በኋላ መሆኑን ለመጠራጠር መንገድ የለም።

የ”ሳይንሳዊ ኮሚኒዝም” (Scientific commu­nism) አባት ካርል ማርክስም እንዲሁ የማህበረሰብ ዥንጉርጉርነትና በዳይ/ተበዳይ ግንኙነት ቢያሳስበው ነው ርእዮቱን አምጦ የወለደው።

“የኋላው ከሌለ የለም የፊቱ” እንዲል ድምፃዊው “የት ነበርን፣ የትስ ነን፣ ወዴት እየሄድን ነው?” የሚሉት ሁሉ ለ”ፍለጋ” የተመቹና የተመቻቹ፤ ለፈላጊ (መርማሪ፣ ተመራማሪ፣ አጥኝኚ፣ ሀሳሽ …) የቤት ስራ የሆኑ፤ መልስ ፈላጊ ጥያቄዎች ሲሆኑ የሰው ልጅ ህልውናም በእነዚሁ ላይ የተመሰረተ መሆኑ ደግሞ “ፍለጋ”ንና “ፍለጋ”ውን ልዩ፣ አስፈላጊና እጅግ ተፈላጊ ያደርገዋል።

“ፍለጋ” ለግጭቶች መፍትሄ ለማምጣት እንጂ ለግጭቶች እርሾ ለመሆን አይደለም ተግባራዊ የሚደረገው፤ ለሰው ልጆች ሰላም እንጂ ለሰው ልጆች እርስ በእርስ መተላለቅ አይደለም የ”ፍለጋ” አቢይ አላማና ይዘት፤ “ፍለጋ” ለሰከረ ፖለቲካ ማብረጃ እንጂ ፖለቲካን ማስከሪያ ይሆን ዘንድ የ”ፍለጋ” ውቃቢ አይፈቅድም።

ለሰለጠነ ዴሞክራሲ ሆኖ የማያውቀውን ፖለቲካን በዘር ለመለወስ፣ በደም ለማቡካት አይደለም የፍለጋና ፈላጊ ተግባር፣ ሃላፊነትና ዓላማ። ይህ በመሆኑ ነው የፊዚክስ ሊቁ አልበርት አነስታይን የሱን ቀመር በተወላገደና ከእሱ ዓላማና ፍላጎት ውጪ ሄሮሺማና ናጋሳኪ ላይ ተግባራዊ አድርገውት ቢያይ ተፀፅቶ ለታሪክ ምስክርነት በበቃ ደብዳቤው ኀዘኑን ገልፆ በሰላ ትችቱ የሸነቆጣቸው።

“ፍለጋ” ከፍተኛ የመፈለግ ፍላጎት ባለው ፈላጊ አእምሮ የሚተገበር ሲሆን የሰው ልጅና የተፈጥሮን ግንኙነት ይፈትሻል፤ ይመረምራል፤ ይበረብራል። ጌትነት እንዳለው “እውቀትን ፍለጋ” ይኳትናል፤ “እውነትን ፍለጋ” ይለፋል፤ “ውበትን ፍለጋ” ይሰግራል። ተፈጥሮን ለማግኘት ይታትራል፤ በሰውና በተፈጥሮ መካከል ያለውንና ሊኖር የሚገባውን ያልተዛባ ግንኙነት ይከበር ዘንድ ይለፋል።

እዚህ ላይ ለቅርበቱ ሲባል የጌትነት ስራዎች ላይ አተኮርን እንጂ «የኢትዮጵያ ፍልስፍና”ን እንደ አንድ የአካዳሚክ ዘርፍ ያስተዋወቁና በዘርፉ ጥልቅ ጥናቶችን ያደረጉት ፕሮፌሰር ክላውድ ሰምነር እንዳሉት በአፍሪካ የመጀመሪያው፤ የአለማችን ዘመናዊ ፍልስፍና ቀዳሚ መሰረት የሆነው ፈላስፋው ዘርዓያዕቆብ በእነዚህ፤ ከላይ በጠቀስናቸው ግዙፍና ረቂቅ ሃሳቦች አስቀድሞ በሀተታዎቹ ብዙ ያለ ሲሆን አሳዛኙ ነገር ምንም አይነት ሰሚ ጆሮ አለማግኘቱና ፍልስፍናዎቹ ወደ መሬት ሊወርዱ አለመቻላቻው ነው።

በአለማችን ድምፅን ወደ ኖታ በመቀየር በኩል የመጀመሪያው ፈላስፋ የሆነው ቅዱስ ያሬድም እንዲሁ አገራችን ለአለማችን ያተረፈችው ድንቅ ፈላስፋ ሆኖ ሳለ ለጥልቅ አስተሳሰቡ የተገዛን ኢትዮጵያውያን ቁጥራችን ጥቂት መሆኑ ነው የሚያበግነው።

“ፍልስፍናዊ ውይይት” (Philosophical dia­logue) በመፃፍ በአለማችን የመጀመሪያው የሆነው ሶቅራጥስ፤ የህንድ የአካባቢ ሳይንስ አባት መሆናቸው የሚነገርላቸው ራምዴኦ ሚሽራ፣ ፌብሯሪ 12 በዓለም አቀፍ ቀንነት የሚከበርለት ዳርዊን፤ ከሁሉም ቀድሞ “ሰው ማህበራዊ እንስሳ ነው” በሚለው ጥቅልና እምቅ፤ በቋሚነትም – ቢያንስ እስካሁን – በአነጋጋሪና ተጠቃሽነቱ ተወዳዳሪ የሌለውን ሃሳብ ያመነጨው አርስቶትል፤ ስፔስ በመገስገስ የመጀመሪያዋ ሩሲያዊት እንጂነር ቫለንቲና (Valentina Vladimirovna Tereshkova)፤ የግሪክ ድራማ ሊቅ መሆኑ የሚነገርለት አሪስቶፋነስ እና ሌሎችም በበርካታ ሰብእናዎች ላይ በ”የመጀመሪያው/ዋ …” ደረጃ ላይ ሲቀመጡ ኖረዋል፤ ወደፊትም።

ለዚህ ደግሞ ያበቃቸው የ”ፍለጋ” አባዜና ተግባራቸው፤ እንዲሁም ያስገኙት ውጤት፣ ውጤታቸውም ላበረከተው ሰብአዊ ፋይዳ መሆኑን መናገር አያስፈልግም።

እኛም እዚህ በ”የመጀመሪያዎቹን ፍለጋ” ስር ስናነሳቸው ውለታቸውን ከመክፈልና ከማስታወስም አኳያ ነውና ልክ ነን ብለን እናስባለን።

ለመሆኑ ይህ የራስን፣ የአገርንና ህዝብን፤ በአጠቃላይም የዓለማችንን ችግሮች ለመፍቷት በአገራችን ለመፍትሄ ፍለጋ በርካታ ርቀትን የሄዱ ሰዎች የሉም? ሞልተዋል። ግን ግን ከተረሱትስ፣ ፍቅረ ድንግል በየነ ሲነሱ የሰማ አለ?

“የሳይንስ ራእይ” ልብወለድ የፍቅረድንግል በየነ መጽሐፍ ነው።

 በወቅቱ «በአገራችን የመጀመሪያው ሳይንሳዊ ልቦለድ» የተባለለትና ዋና ገፀባህሪው ኤሊያስ የሚያራምደው፣ ለአገር ይጠቅማል ብሎና በመረጃ አስደግፎ የሚያስተጋባው ፍልስፍናም “ኤሊያሲዝም”፤ ዓላማውም ኢትዮጵያ የራሷ ፍልስፍና ያላት አገር መሆኗን ማመልከትና ወደ ውስጥ ማየት እንደሚገባት መጠቆም ነው። (ፍለጋው ይቀጥላል)

አዲስ ዘመን ጥር 04/2013