ወራሪን ያጨደው የመድፉ ጌታ

 የሰለጠኑ ናቸው በሚባሉ ሀገራት አንዲት ትንሽዬ ታሪክ የሰራ ሰው ከውልደቱ እስከ ሞቱ ያሉ ታሪኮቹ ይጻፋሉ። ስሙን ወደ በይነ መረብ ስናስገባ ለማንበብ እስከሚያታክተን ረጃጅም ማብራሪያዎች ይመጣሉ። ኢትዮጵያ ውስጥ ግን ይህ ብዙም የለም። የአንድ ጀግና ስም ወደ በይነ መረብ ብናስገባ የምናገኘው ጽንፍ የያዙ ብሽሽቆችን ነው። በዚህ ሁኔታ ኢትዮጵያን ያህል ታላቅ የጀግና ሀገር የጀግኖቿን ታሪክ እያደበዘዝነው ነው። እነዚህ ጀግኖች ግን ክብሯ የተጠበቀ ኢትዮጵያን አስረክበውናል።

በዛሬው ሳምንቱን በታሪክ ዓምዳችን ከ113 ዓመታት በፊት ልክ በዛሬዋ ቀን ነሐሴ 21 ቀን 1902 ዓ.ም የተወለደውን አርበኛ በቀለ ወያን እናስታውሳለን።

ኢጣሊያ ዓድዋ ላይ የተከናነበችውን ሽንፈት ለመበቀል ለአርባ ዓመታት ያህል ስትዘጋጅ ከኖረች በኋላ በየጊዜው ከኢትዮጵያ መንግሥት ጋር በፖለቲካ፣ በኢኮኖሚና በባህል መስክ የተፈራረመቻቸውን የሰላምና የትብብር ውሎችና በመንግሥታትቱ ማህበር አባልነቷ የገባቻቸውን ዓለም አቀፍ ግዴታዎች ሁሉ በመጣስ ውሎችን በጠመንጃ አፈሙዝ መቅደድ ጀመረች።

እንዲህ እንዲህ እያለች በ1928 ዓ.ም ኢትዮጵያን ወረረች። በሀገሩና በነፃነቱ የማይደራደረው የኢትዮጵያ ሕዝብ የፋሺስትን አገዛዝ ‹‹አሜን›› ብሎ አልተቀበለውም። ይልቁንም ጨርቄን ማቄን ሳይል ‹‹ጥራኝ ዱሩ›› ብሎ ለነፃነቱ መፋለም ጀመረ። የኢጣሊያ ወራሪ ኃይልም አንዲትም ቀን እንኳን እፎይ ብሎ ሳይቀመጥ ከአምስት ዓመታት እልህ አስጨራሽ ትግል በኋላ ሌላ የሽንፈት ማቅ ለብሶ ከኢትዮጵያ ምድር ተባረረ። በዚህ አስገራሚና አኩሪ የመስዋዕትነት ጉዞ ውስጥ ደማቅ የጀግንነት ታሪክ ከፃፉና ለኢትዮጵያ ሉዓላዊነት ከተጋደሉ እልፍ የኢትዮጵያ ጀግኖች መካከል አንዱ ዝነኛው የመድፍ ተኳሽ አርበኛ ደጃዝማች በቀለ ወያ ናቸው።

ሕፃኑ በቀለ አማርኛ መማር እንዳለበት ያመኑት ቤተሰቦቹ፣ መምህር ተቀጥሮለት ቤቱ ውስጥ አማርኛን ተምሮ አጠናቀቀ። እድሜው 16 ሲሆንም ወደ አጎቱ ደጃዝማች ገብረማርያም ጋሪ ዘንድ ሄዶ እንዲኖር ስለተወሰነ ወደ አጎቱ ዘንድ ሄደ። በሥነ ሥርዓት አክባሪነቱ፣ በቅንነቱ፣ በጨዋነቱ፣ በእርጋታውና በአስተዋይነቱ የአጎቱን የደጃዝማች ገብረማርያምን ቀልብ ለመሳብ ጊዜ አልፈጀበትም። እድሜው ከፍ ሲልም የአጎቱ እልፍኝ አስከልካይ ሆነ።

ደጃዝማች ገብረማርያም የሐረርጌ ጠቅላይ ግዛት እንደራሴ በነበሩበት ወቅት በቀለ ‹‹ሻቃ›› የሚል የማዕረግ ስም ተሰጥቶት በረዳት ወታደርነትና በአስተዳደር ሥራ አገልግሏል። በኋላም ደጃዝማች ገብረማርያም የሀገር ግዛት ሚኒስትር ሆነው ሲሾሙ በቀለ አብሯቸው ወደ አዲስ አበባ በመምጣት የታንክ መስበሪያ መሣሪያ አጠቃቀምን ተማረ። የፋሺስት ኢጣሊያ ጦር ኢትዮጵያን መውረር ሲጀምር ወጣቱ በቀለ ሀገሩን ከወራሪ ኃይል በመከላከል ሉዓላዊነቷን የማስጠበቅ ኃላፊነት እንዳለበት ጠንቅቆ ስለሚያውቅ ለእናት ሀገሩ ክብር ለመፋለም ታጠቀ።

ወረራው እንደተጀመረ ሻቃ በቀለ ወደ ሰሜን ግንባር ዘመተ። በመቀጠልም በንጉሠ ነገሥቱ ትዕዛዝ ወደ ደቡብ ግንባር በመሄድ ከአጎቱ ከደጃዝማች ገብረማርያም ጋሪ ጋር በጠላት ላይ አንጸባራቂ ድሎችን መቀዳጀት ቻለ። በወቅቱ ደጃዝማች ገብረማርያም ጦራቸውን አሰልፈው ወደ ሰሜን አቅጣጫ በመጓዝ ቆቦ ደርሰው ቦታውን ከተቆጣጠረው ግንባር ቀደም የጠላት ኃይል ጋር ውጊያ ገጥመው የጠላት ጦር ለቀጣዩ ውጊያ እንዲረዳው በማሰብ የዘጋውን በር ማስከፈት የቻሉ ቢሆንም በደቡብ በኩል የነበረው የጠላት ወረራ የበረታ ስለነበር ደጃዝማች ገብረማርያም ከሰሜን ወደ ደቡብ ሄደው ከራስ ደስታ ዳምጠው ጋር ሆነው ጠላትን እንዲመክቱ በንጉሠ ነገሥቱ በመታዘዛቸው ወደ ደቡብ ግንባር ሄደው ነበር።

በግንቦት 1928 ዓ.ም ደጃዝማች ገብረማርያም ድኑን በተባለ አካባቢ በጠላት ጦር ላይ የሁለት አቅጣጫ ጥቃታቸውን አፋፍመው ድል ሲቀዳጁ አብረዋቸው ከተሰለፉት የጦር አዝማቾች መካከል አንዱ ሻቃ በቀለ ነበር። በዚህ ጦርነት ላይ የደጃዝማች ገብረማርያም ታላቅ ወንድም ደጃዝማች ኡርጋ ጋሪ እና ፊታውራሪ ተሰማ አብዲ አብረው ነበሩ። በዚህ ጦርነት ድል የጨበጠው የደጃዝማች ገብረማርያም ጦር የፋሺስት የጦር መኮንኖችንና ወታደሮችን ከመደምሰሱም በተጨማሪ መትረየሶችን መማረክ ችሏል።

አርበኛና የታሪክ ጸሐፊ ቀኛዝማች ታደሰ ዘወልዴ ‹‹ቀሪን ገረመው›› በሚለው የአርበኞች ታሪክ መጽሐፋቸው ላይ በቀለ ወያ በወቅቱ ስላከናወነው አኩሪ የጀግንነት ታሪክ እንዲህ ሲሉ ጽፈዋል …

‹‹ … የጠላት ታንክ የወገንን ጦር በማጥቃቱ ደጃዝማች ገብረማሪያም ጋሪ በጣም ያዝኑ ነበር። አንድ ቀን አምስት ታንኮች በመደዳ ሆነው ጦሩን እያጠቁ ሲመጡ ‹በቀለ ያንተ ብልሃት ለመቼ ሊሆነን ነው?› እያሉ ደጃዝማች ገብረማሪያም ጋሪ ሲያዝኑ በቀለ ዝም ብሎ ይመለክት ነበር። ታንኮቹ ጠጋ ብለው በደንብ ሲታዩት በመድፍ የመጀመሪያውን አኮማተረው፤ የኋለኛውን ደገመው። እንደዚሁ አድርጎ በአምስት ደቂቃ ውስጥ አምስቱንም ታንኮች አቃጥሎ ሲነዱ ‹ደጃዝማች ሄደው እሳት ይሙቁ› አላቸው … ›› በማለት የወቅቱን የጀግንነት ሥራውን በከፍተኛ አድናቆት ጽፈዋል።

በመቀጠልም ከሰኔ 1928 ዓ.ም እስከ የካቲት 1929 ዓ.ም ድረስ በብዙ የጦርነት ዘመቻዎች ላይ ተሳትፎ ድሎችን አስመዝግቧል። ለአብነት ያህል በአለታ ወንዶ አካባቢ ተፈሪ ኬላ በተባለው ቦታ፣ በአርቤጎና፣ በዳኤላ ጭሪ፣ አርሲ ውስጥ ሂበኖ በተባለው ቦታ፣ በሶዶ እና በዝቋላ አካባቢዎች በተካሄዱ ውጊያዎች ከጠላት ጦር ጋር እልህ አስጨራሽ ፍልሚያዎችን አድርጓል። በተለይም ደባ ስሬ በተባለው አካባቢ በተካሄደው ጦርነት አጎቱ ደጃዝማች ገብረማርያም ቢቆስሉም ሻቃ በቀለ በርካታ የጠላት ታንኮችን በመድፉ በማውደም የማይረሳ የጀግንነት ታሪክ ሠርቷል።

ኅዳር 8 ቀን 1929 ዓ.ም ደጃዝማች ገብረማርያም በመትረየሳቸውና ‹‹ገላግሌ›› በሚባለው ባለጋሻ መድፍ እየታገዙ በጠላት ላይ ጥቃት ከፈቱ። በዚህ ጥቃት ከመቶ የሚበልጡ የጣሊያን ወታደሮች ሲደመሰሱ ጫካውን ተገን አድርጎ ካመለጠው የሀገር ተወላጅ ባንዳ በስተቀር አብዛኛው ባንዳ እዚያው ጫካ ውስጥ ቀርቷል። በኋላ እንደተረጋገጠው ደግሞ አንድ የጣሊያን የጦር ጀኔራልም በውጊያው ሞቷል። ከዚህ ውጊያ በኋላ የጣሊያን ጦር የማጥቃት ዘመቻ ቢያደርግም ምንም ውጤት ስላላመጣለት በቦታው የነበረው ጦር አዛዥ ጀኔራል ጀሎዞ ለማርሻል ሩዶልፎ ግራዚያኒ ‹‹የተፈሪ ኬላን በር ጥሼ ወደመሐል ሀገር ወደ ይርጋለም ማለፍ አልቻልኩም፤ ስለዚህ ወታደሮቼን ይዤ ወደኋላ ማፈግፈግ ግድ ሆኖብኛል›› በማለት መልዕክት ልኮለት ነበር።

በደጃዝማች ገብረማርያም የማጥቃት ርምጃ የተጎዳው የጣሊያን ጦር እንደገና ተጠናክሮ ማጥቃት ጀመረ። ደጃዝማች ገብረማርያምም በወንድማቸው ቀኛዝማች ኡርጋ ጋሪና በሻቃ በቀለ ወያ ታግዘው የሲዳሞን ጦር ይዘው የጠላትን እግረኛ ጦር ለአራት ተከታታይ ቀናት መመከት ችለዋል።

በሰሜንና በምስራቅ በኩል የማጥቃት ዘመቻ የከፈተው የፋሺስት ኢጣሊያ ጦር ዋና ከተማው አዲስ አበባ ድረስ ዘልቆ መግባት ቢችልም በደቡብ በኩል የነበረው ጦር ግን ከነራስ ደስታ ዳምጠው እና ከነደጃዝማች ገብረማርያም ጋሪ በኩል በገጠመው የመከላከልና የማጥቃት ዘመቻ ምክንያት ወደ አዲስ አበባ መድረስ ስላልቻለ የግንባሩ ጦር አዛዥ ጀኔራል ጀሎዞ እና ዋናው የአስተዳደሩ ተወካይ ማርሻል ሩዶልፎ ግራዚያኒ ለራስ ደስታና ለደጃዝማች ገብረማርያም ልመና፣ ማስፈራሪያና ማስጠንቀቂያ የተቀላቀሉባቸው ደብዳቤዎችን ጽፈውላቸው ነበር።

ጥር 1 ቀን 1929 ዓ.ም ሻንቆ በተባለው ቦታ ላይ በተደረገው ውጊያ ኢትዮጵያውያን በጠላት እግረኛ ጦር ላይ ከፍተኛ ድል ቢቀዳጁም የጠላት ጦር በአውሮፕላን የሚያዘንበውን ቦምብና መርዝ ግን መቋቋም አልተቻለም። በመሆኑም አርቤጎናን በመልቀቅ ብዙ የወገን ጦር ወዳለበት ወደ ባሌ ግዛት ለመሄድ ተወሰነ። ውጊያው በመንገድ ላይም አላባራም ነበር። የወገን ጦር መንገድ የዘጋበትን የፋሺስት ጦር በመውጋት መንገድ እያስከፈተ ዘለቀ።

ጥር 20 ቀን 1929 ዓ.ም ራስ ደስታ ዳምጠው፣ ደጃዝማች ገብረማርያም ጋሪ፣ ደጃዝማች በየነ መርዕድ፣ ደጃዝማች በዛብህ ስለሺ እና ፊታውራሪ ሽመልስ ሀብቴ ጦራቸውን ይዘው እነርሱም መድፍ ጠምደው በተሰለፉበት ውጊያ ላይ ሻቃ በቀለ፣ ከአጎታቸው ከደጃዝማች ገብረማርያም ጋር ሆነው ታላቅ የጀግንነት ሥራ ሰርተዋል። የሚያስገርመው ነገር በዚህ ጦርነት ላይ ደጃዝማች ገብረማርያም በወቅቱ አመርቅዞ እየጠዘጠዘ ያሰቃያቸው የነበረውን ቁስላቸውን ከምንም ሳይቆጥሩ የታጠቁትን ሱሪ ወደላይ በመሰብሰብ ያለጫማ እየተራመዱ በያዙት ግንባር በኩል በግራና በቀኝ እየተሸከረከሩ ዝናር ሙሉ ያጎረሱትን መትረየስ በጠላት በኩል በማስገባት በር ማስከፈታቸውና በጠላት ጦር ላይ ትልቅ ጉዳት ማድረሳቸው ነው። በዚህ ተጋድሎ እነሻቃ በቀለና ተዋጊዎቻቸው አካባቢው በጠላት እጅ እንዳይወድቅ ከማድረጋቸውም ባሻገር በጠላት ጦር ላይ ከበድ ያለ ጉዳት ማድረስ ችለዋል።

የካቲት 10 ቀን 1929 ዓ.ም ከምሽቱ ሁለት ሰዓት ላይ ወደ ቡታጅራ በሚወስደው መንገድ ላይ በሚገኘው የፋሺስት ጦር ላይ ጥቃት ተከፈተ። ጠላት ያላሰበው ጥቃት ስለነበርም ክፉኛ ተጎዳ። ለበቀል ርምጃ የተነሳው የጠላት ጦር ርምጃ መውሰድ ሲጀምር እልህ አስጨራሽ ውጊያ ተካሄደ። ራስ ደስታ ዳምጠው ጥቂት ወታደሮችን ይዘው ወደ መስቃን ሄዱ። ቀኛዝማች ኡርጋ ጋሪ፣ ቀኛዝማች በየነ ጉደታ እና ሻለቃ በቀለ ወያ ያሉበት ቀሪው ጦር ደጃዝማች ገብረማርያምን አጅቦ ወደ ማረቆ ወደሚገኘው ጎጌቲ ገብርኤል ሲያመራ የጠላት ጦር ክትትሉን ስላላቋረጠ ጎጌቲ ገብርኤልን ከብቦ ያዘ። ደጃዝማች ገብረማርያምም እየመከቱ ሚልኮ ማርያም ደረሱ። ይህ ውጊያ የመጨረሻው እንደሚሆን ቀድመው ያወቁት የዓድዋው ጀግና ደጃዝማች ገብረማርያም ጋሪ አብረዋቸው የነበሩት አርበኞች ለኢትዮጵያ ነፃነት እንዲፋለሙ ተናገሩ። ሻቃ በቀለ ወያንና ቀኛዝማች በየነ ጉደታን አቅርበው በምንም ዓይነት ሁኔታ እጃቸውን እንዳይሰጡ መክረውና መርቀው ካሰናበቱ በኋላ የጠላትን ወታደር ሲያጋድሙ ውለው የካቲት 13 ቀን 1929 ዓ.ም ከጠላት ጦር በተተኮሰ ጥይት ተመትተው ወደቁ።

ሻቃ በቀለ የደጃዝማች ገብረማርያም ሞት ክፉኛ ቢያስደነግጣቸውና ቢያሳዝናቸውም ጦሩን የመምራት ኃላፊነታቸውን ተቀብለው ፍልሚያውን ቀጠሉ። በየካቲት ወር 1930 ዓ.ም በሶዶና በሜጫ ወሰን ላይ ሁለት ባታልዮን የጠላት ጦር ገጥመው ድል በማድረግ ጀግንነታቸውንና ጥንካሬያቸውን አስመስክረዋል። በዚሁ ወር ተከታታይ ጦርነቶችን ያካሄዱ ሲሆን በተለይም አገምጃ ላይ ከጠዋቱ 12 ሰዓት እስከ ቀኑ ዘጠኝ ሰዓት ድረስ በአውሮፕላንና በመድፍ ከታገዘው የወራሪው ጦር ጋር ያደሩጉት ፍልሚያ የሚዘነጋ አይደለም። በዚህ ውጊያ ላይ ብዙ አርበኞች ቢረግፉባቸውም የማታ ማታ ድሉ የእርሳቸው ሆኗል። የጀግናውም ሻቃ በቀለ የጀብዱ ሥራ ከቀን ወደ ቀን እያደገና እየጎላ በመምጣቱ የሀገር ነጻነት የጠማው ጀግና ሁሉ ከጦራቸው ጋር ተሰልፎ መስዋዕትነት ለመክፈል ወደ እርሳቸው መጉረፍ ጀመረ።

በግንቦት ወር 1932 ዓ.ም የፋሺስት ጦር 24ኛ ብርጌድ አዛዥና የሶዶና ወሊሶ አካባቢ ገዢ ሆኖ የተሾመው ኮሎኔል ካዛባሳ ጦሩን ይዞ ከአዲስ አበባ ወደ ጎጌቲ ሲያልፍ የሻቃ በቀለ ወያ ጦር መንገድ ላይ ጠብቆ በመውጋት ለወሬ ነጋሪ እንኳ ሳያስተርፍ ደመሰሳቸው።

ቀኛዝማች ታደሰ ዘወልዴ ስለክስተቱ ሲገልፁ ‹‹ … በ18 ካሚዮን የነበሩትን ፋሽስቶች አንድ ሰዓት ባልሞላ ጊዜ ውስጥ ጨረሷቸው። ወዲያውኑ አስከሬናቸው በፍጥነት ወደነበሩበት ካሚዮን እንዲሰበሰብ ከተደረገ በኋላ ናፍጣ አርከፍክፈውና በእሳት አቀጣጥለው ሌሊቱን እንደጧፍ ሲነድ አደሩ … ›› በማለት ጽፈዋል።

የሻቃ በቀለ ጦር የጠላትን ጦር ድል እየመታ ስለቀጠለ የፋሺስት ኢጣሊያ ጦር ሻቃ በቀለ በነበሩበት አካባቢ የሚያደርገውን እንቅስቃሴ ለወራት ያህል ለማቋረጥ ተገዶ ነበር። ከደጃዝማች ገብረማርያም ሞት በኋላ ሻቃ በቀለ ከሌሎች ኢትዮጵያውያን አርበኞች ጋር ኅብረት ፈጥረው ጠላትን በጋራ ተፋልመዋል። ለአብነት ያህል ከራስ አበበ አረጋይ እና ከደጃዝማች ገረሱ ዱኪ ጋር የፈጠሩት ወዳጅነትና ኅብረት ተጠቃሽ ነበር። የፋሺስት ጦርም ሻቃ በቀለና ጦራቸው ከፍተኛ መስዋዕትነት እንዲከፍሉ ያደረጋቸውን የበቀል ርምጃ ወስዶባቸዋል። ይሁን እንጂ ይህ የበቀል ርምጃ ሻቃ በቀለን ከነፃነት ተጋድሏቸው ሊያሰናክላቸው አልቻለም።

በመጨረሻም ወራሪው የፋሺስት ጦር በሻቃ በቀለና በሌሎች ኢትዮጵያውያን አርበኞች እልህ አስጨራሽ ትግል ከኢትዮጵያ ምድር ተባረረ። ንጉሠ ነገሥቱ ከስደት ከተመለሱ በኋላ ሻቃ በቀለ የደጃዝማችነት ማዕረግ ተሰጣቸው። ከ1933 ዓ.ም ጀምሮ በተለያዩ የኢትዮጵያ አካባቢዎች ሀገረ ገዢ በመሆን ተሹመው አገልግለዋል። የክብረ መንግሥት የወርቅ ማዕድን ኃላፊና የሁለተኛ ሬዥማን አዛዥ ሆነውም አገልግለዋል። ፋንታሁን እንግዳ ‹‹ታሪካዊ መዝገበ ሰብ›› በተባለው መጽሐፋቸው በ1936 ዓ.ም ደጃዝማች በላይ ዘለቀ ከጎጃም ተይዘው መጥተው እስር በተፈረደባቸው ጊዜ ወደ አዲስ አበባ እስኪዛወሩ ድረስ ለተወሰኑ ወራት የቆዩት በደጃዝማች በቀለ እጅ እንደነበር ጠቅሰዋል።

ለሀገራቸው ነፃነት በዋጋ የማይተመን አስተዋጽኦ ያበረከቱትና በቅንነት ሲያገለግሉ የነበሩት ደጃዝማች በቀለ ወያ፣ ባጋጣማቸው ሕመም ምክንያት በሀገር ውስጥ ሲታከሙ ቢቆዩም ስላልተሻላቸው ወደ ስዊዘርላንድ ሄደው ሊታከሙ በጉዞ ላይ ሳሉ ሚያዝያ 6 ቀን 1946 ዓ.ም ከዚህ ዓለም በሞት ተለይተዋል። አስከሬናቸውም ሚያዚያ 10 ቀን 1946 ዓ.ም ወደ አዲስ አበባ መጥቶ ሥርዓተ ቀብራቸው የመንግሥት ሹማምትንና የአርበኞች ማኅበር አባላትን ጨምሮ በርካታ ሕዝብ በተገኘበት በመንበረ ጸባዖት ቅድስት ሥላሴ ቤተክርስቲያን ተፈፅሟል። በፋሺስት ኢጣሊያ ወረራ ወቅት ሕዝቡ የሻቃ በቀለ ወያን ጀግንነት ለመግለጽ እንዲህ በማለት ገጥሞ ነበር።

‹‹አላስኬድም አለኝ ጣልያን በመንገዱ፣

ያ ሻቃ በቀለ ና ወንዱ ና ወንዱ!››

ዋለልኝ አየለ

አዲስ ዘመን ነሐሴ 21 ቀን 2015 ዓ.ም